Εμφύλιον Πάθος: Η Ελλάς εν καμίνω - Του Ηλία Γιαννακόπουλου*

«Μέθετον το λίαν· αμαθίαι δυοίν,/ εις ταύθ’ όταν μόλητον, αίσχιστον κακόν» (Ιοκάστη «Φοίνισσες» - αφήστε τις υπερβολές. Δεν είναι συμφορά βαρύτερη απ’ το να σμίγει η μισαλλοδοξία δυο ανθρώπων).

Οι εμφύλιοι των Ελλήνων

α. «Μήνιν άειδε Θεά Πηληιάδεω Αχιλήος,/ ουλομένην, η μυρί’ Αχαιοίς άλγε’ έθηκε,/ πολλάς δ’ ιφθίμους ψυχάς Άϊδι προίαψεν/ ηρώων, αυτούς δε ελώρια τεύχε κύνεσιν…./ εξ ου δη τα πρώτα διαστήτην ερίσαντε/ Ατρείδης τε, άναξ ανδρών, και δίος Αχιλλεύς» (Προοίμιο Ιλιάδας).

* «Ψάλλε Θεά, τον τρομερό θυμόν του Αχιλλέα/ που έγινε στους Αχαιούς αρχή πολλών δακρύων./ Πολλές δε γενναίες ψυχές έστειλε κάτω στον Άδη,/ κι έδωκεν αυτούς λεία των σκυλιών/…. αφότου εφιλονίκησαν και εχώρισαν πρώτα/ ο βασιλιάς των ανδρών Ατρείδης και ο θεός Αχιλλέας»

β. «…..έπειτα διενεχθέντες οι Λακεδαιμόνιοι και Αθηναίοι επολέμησαν μετά των ξυμμάχων προς αλλήλους· ……. Παθήματά τε ξυνηνέχθη γενέσθαι εν αυτώ τη Ελλάδι οία έτερα εν ίσω χρόνω…. πόλεις ηρημώθησαν… φυγαί τοσαίδε ανθρώπων και φόνος, ο μεν κατ’ αυτόν τον πόλεμον, ο δε δια το στασιάζειν» (Θουκυδίδης).

* «έπειτα όμως αφού ήλθαν σε διενέξεις οι Λακεδαιμόνιοι και οι Αθηναίοι επολέμησαν με τους συμμάχους τους εναντίον αλλήλων…. και συνοδεύτηκε από τέτοιες συμφορές, όμοιες των οποίων δεν είχε γνωρίσει η Ελλάδα σε ίσο διάστημα χρόνου… πόλεις ερημώθηκαν…. Ούτε τόσες εξορίες και φόνοι ανθρώπων είτε ως συνέπεια του πολέμου, είτε ως αποτέλεσμα των εμφύλιων σπαραγμών….»

γ. Οι διάδοχοι και οι Επίγονοι του Μ. Αλεξάνδρου αναλώθηκαν σε προσωπικές συγκρούσεις με αποτέλεσμα τον διαμελισμό και κατακερματισμό σε διάφορα βασίλεια της Μακεδονικής ή Ελληνιστικής Αυτοκτατορίας.

δ. «Η διάσταση Ενωτικών και Ανθενωτικών από το 1261 έως το 1453 θεωρείται μια από τις σοβαρότερες αιτίες της πτώσης της Κων/λης».

ε. «Οι δυο εμφύλιοι πόλεμοι 1823-1825 έθεσαν σε κίνδυνο τον αγώνα για απελευθέρωση της Ελλάδας από τους Τούρκους».

στ. 1916-1917: Η Ελλάδα χωρίζεται στα δυο. Ο εμφύλιος πόλεμος προϊόν πολιτικών και προσωπικών στρατηγικών…. (Ο Διχασμός)

ζ. Όταν οι σύμμαχοι – νικητές του Β’ παγκοσμίου πολέμου (1940-44) μοίραζαν τα λάφυρα, οι Έλληνες έμπαιναν στη δίνη ενός ακόμη εμφυλίου πολέμου 1946-49 με πολλούς νεκρούς και ηθικά τραύματα.

Οι παραπάνω αναφορές καταγράφουν ανάγλυφα την πορεία του Ελληνισμού από την αρχαιότητα μέχρι σήμερα. Βασικό στοιχείο αυτής της ιστορικής διαδρομής οι έριδες, τα πάθη, οι φιλονικίες και οι αδελφοκτόνοι πόλεμοι (εμφύλιοι). Το εμφύλιο πάθος φαίνεται να διατρέχει κάθε ιστορική περίοδο του Ελληνισμού. Πάθος που οδήγησε σε θανάτους ανθρώπων, οικονομική καταστροφή, κοινωνική αποσύνθεση αλλά και σε ηθική σήψη.

Πολλοί αναρωτιούνται, αν αυτό το «εμφύλιο πάθος» είναι γνώρισμα και των άλλων λαών ή αποκλειστικό «προνόμιο» των Ελλήνων. Ο προβληματισμός πάνω στο θέμα αυτό γίνεται εντονότερος αν επιστρέψουμε στην πρώτη εμφύλια διαμάχη μεταξύ Αγαμέμνονα και Αχιλλέα. Μια διαμάχη που μπορεί να είχε προσωπικό χαρακτήρα, επηρέασε, όμως, καταλυτικά τόσο το χρόνο του Τρωικού πολέμου όσο και σε συμβολικό επίπεδο τη συμπεριφορά των Ελλήνων ως υποκειμένων της ιστορίας και ως πολιτών.

Πίνακας του Νίκου Εγγονόπουλου

Αγαμέμνονας εναντίον Αχιλλέα

Η σύγκρουση Αγαμέμνονα και Αχιλλέα σε συμβολικό επίπεδο αποτυπώνει τη δύναμη του ανθρώπινου πάθους αλλά και το διαλυτικό ρόλο του στην «κοινότητα». Για πολλούς το «μήνιν άειδε θεά» συνιστά την απαρχή των εμφύλιων συρράξεων των Ελλήνων, εξαιτίας μιας «οργής» που υποβίβασε τη λογική και την εγκράτειαν σε δευτερεύοντα στοιχεία. Οι ύβρεις που αντηλλάγησαν μεταξύ Αχιλλέα και Αγαμέμνονα ήταν βαρύτατες (αναιδείην, οινοβαρές, κερδαλεόφρον, κυνώπα, δημοβόρος βασιλεύς) και παραπέμπουν σε ανάλογες σημερινές είτε εντός είτε εκτός κοινοβουλίου (αλήτες, προδότες, Νενέκοι, γερμανοτσολιάδες, γραικύλοι….).

Πολλοί είναι εκείνοι που μιλούν για ένα «γονιδιακό κατάλοιπο» που διαποτίζει τη συμπεριφορά των Ελλήνων όταν καλούνται να διαχειριστούν δημόσιες υποθέσεις. Επισημαίνουν, δηλαδή, μια άτυπη και υπόγεια διολίσθηση των αρχέγονων παθών στις νεότερες γενιές. Η αλαζονεία του Αγαμέμνονα και το «ξίφος» του Αχιλλέα (όταν το σήκωσε απειλώντας τον Αγαμέμνονα) αποτελούν τον κωδικό με τον οποίο κάποιοι εθνολόγοι αποπειρώνται να ερμηνεύσουν τα βαθύτερα αίτια της εθνικής μας συμπεριφοράς.

Το υπερτροφικό και αλαζονικό Εγώ των Ελλήνων δεν φαίνεται να καλύπτει απόλυτα τα ερμηνευτικά σχήματα των μεγάλων και μικρών εμφυλίων των Ελλήνων. Αναζητούν κάτι βαθύτερο και διαχρονικό γι’ αυτό διατρέχουν στην Ελληνική μυθολογία και Αρχαία Ελληνική ιστορία. Στόχος η αναζήτηση εκείνων των στοιχείων που συνιστούν τους θεμελιακούς πυλώνες της ελληνικής ταυτότητας, συνείδησης και ατομικότητας.

Θερμοκήπιο εμφύλιων συρράξεων

Κάθε εμφύλιος πήγαζε από ένα δίπολο που τρέφονταν από ένα συγκρουσιακό κι ανταγωνιστικό πνεύμα. Ένα πνεύμα που δεν ευνοούσε την ανθοφορία της συνεννόησης, της συνεργασίας, της συναίνεσης και της διαλεκτικής αλλά λειτουργούσε ως θερμοκήπιο εμφύλιων συρράξεων. Μπορεί η σύγκρουση Αγαμέμνονα και Αχιλλέα να υπήρξε η πρώτη και η πιο διάσημη του εμφυλιακού πάθους αλλά όχι και η μοναδική. Τέτοιους μικρούς εμφύλιους έζησε πολλούς η Ελλάδα που πυροδοτήθηκαν από ένα ανταγωνιστικό στα δυο του μέρη δίπολο. Τέτοιοι ήταν:

Θεμιστοκλής vs Αριστείδης, Αθήνα vs Σπάρτη, Ετεοκλής vs Πολυνείκης, Αντιγόνη vs Κρέων, Δημοκρατικοί vs Ολιγαρχικοί, Ενωτικοί vs Ανθενωτικοί, Χριστιανοί vs Ειδωλολάτρες, Κολοκοτρώνης vs Μαυροκορδάτος, Τρικούπης vs Δεληγιάννης, Δημοτικιστές vs Καθαρευουσιάνοι, Βενιζέλος vs Κων/νος, Εθνικόφρονες vs Κομμουνιστές, Δεξιά vs Αριστερά, Λαός vs Έθνος, Καραμανλής vs Παπανδρέου και τέλος Μνημονιακοί vs Αντιμνημονιακοί…..

Τα παραπάνω δίπολα δεν αντανακλούν μόνο τις προσωπικές φιλοδοξίες, την αρχομανία και την υποταγή του συμφέροντος της κοινότητας στο ιδιωτικό αλλά και μια «πολιτιστική νοοτροπία» και τον «πολιτικό πολιτισμό» των Ελλήνων.

Η διαμάχη του Ετεοκλή με τον Πολυνείκη είναι χαρακτηριστική στο βαθμό που η σύγκρουση – αδελφοκτονία είχε ως σημείο αναφοράς όχι τη διακονία του κοινωνικού συμφέροντος (Θήβα) αλλά την ικανοποίηση προσωπικών φιλοδοξιών.

Μάταια η Ιοκάστη προσπαθεί να κατευνάσει το μίσος των δυο αδελφών, άλλοτε ρωτώντας τον Ετεοκλή «ην σ’ έρωμαι δυο λόγω προθείσ’ άμα, πότερα τυραννείν ή πόλιν σώσαι θέλεις;» (Ευριπίδη, «Φοίνισσες»…. Να κυβερνήσεις θέλεις ή να σώσεις την πόλιν;) και άλλοτε συμβουλεύοντας τον «Στο όνομα των Θεών, σας ικετεύω, αφήστε τις υπερβολές. Δεν είναι συμφορά βαρύτερη απ’ το να σμίγει η μισαλλοδοξία δυο ανθρώπων» (Φοίνισσες, 583-585).

Σύνδρομο του Κάϊν

Η επιστροφή στους αρχέγονους και αρχέτυπους μύθους προβάλλει την αγωνία να ανιχνευτεί το «προπατορικό αμάρτημα» που ευθύνεται για την εμφυλιοπολεμική ιδιοσυγκρασία των Ελλήνων σε όλες τις ιστορικές περιόδους.

Στο ίδιο κλίμα ανίχνευσης της πρωτογενούς αιτίας του εμφύλιου πάθους κινούνται και οι επισημάνσεις της Ελένης Γλύκατζη – Αρβελέρ «Επίσης προβληματικό όμως για τον Νεοέλληνα (τον Έλληνα γενικώς) είναι και το «συνανήκειν». Από αρχαιοτάτων ήδη χρόνων, οι Έλληνες κατατρέχονται από το σύνδρομο που ονομάζουν «σύνδρομο του Κάιν», από μια εμφυπολεμική, δηλαδή, τάση… Αυτή διαβρώνει την συνοχή του έθνους… αυτή εμποδίζει νίκη να είναι νίκη ειρήνευσης και εσωτερικής ευπραγίας… μόνο οι Έλληνες ανά την Υφήλιον διεξάγουν αδιακόπως και ηρωικώς πόλεμον εμφύλιον» («Πόσο ελληνικό είναι το Βυζάντιο»).

Οι φρόνιμες φωνές δεν εισακούονται και οι σύγχρονοι μονομάχοι της πολιτικής αρέσκονται σε αφορισμούς και συνθήματα του τύπου: «παραιτηθείτε» που παραπέμπουν στα λόγια του Ετεοκλή προς τον Πολυνείκη «και συ τωνδ’ έξω κομίζον τειχέων, ή κατθανεί» (Ευριπίδη «Φοίνισσες» στιχ 593). Τι κι αν ο μειλίχιος Νέστορας συμβούλευε τους Αχαιούς απευθυνόμενος στο Διομήδη «αφρήτωρ αθέμιστος ανέστιος εστίν εκείνος/ ος πολέμου έραται επιδημίου οκρυόεντος» (Ιλιάδα, 63-65, «ακοινώνητος, άγριος και άπατρις είναι αυτός που τον εμφύλιο πόλεμο αγαπά»).

Κάθε προσπάθεια διδαχής και πολιτικού φρονηματισμού από εκείνους που κατά τεκμήριο είναι αποδεκτοί από το πολιτικό σώμα, προσκρούει στην άρνηση ανάληψης της ατομικής ευθύνης. Ο Αγαμέμνονας αναφώνησε «εγώ δ’ ουκ αίτιός ειμί,/ αλλά Ζευς και μοίρα και ηεροφοίτις Ερινύς,/ οι τε μοι ειν αγορή φρεσίν έμβαλον άγριον άτην» (Ιλιάδα, Τ 86-88, Εγώ δεν φταίω, είναι ο Δίας και η Μοίρα και η Ερινύα που τριγυρνά στα σκοτάδια. Αυτοί που στην συνέλευση έριξαν το νου μου σε άγρια σκότιση – τύφλωση/ άτη…)

Σύγχρονοι Αγαμέμνονες και Αχιλλείς

Οι σύγχρονοι Αγαμέμνονες και Αχιλλείς αδυνατούν να αναλάβουν τις προσωπικές ευθύνες και τα αποδίδουν όλα στους αντιπάλους, στους ξένους (Αμερικανικός ιμπεριαλισμός, Γερμανία… παγκοσμιοποίηση…ΔΝΤ).

Και ποιος μπορεί να σταθεί ανάχωμα σε αυτόν τον τεχνητό πολιτικό εμφύλιο; Η θεά Αθηνά που απέτρεψε τον Αχιλλέα να χτυπήσει με το ξίφος τον Αγαμέμνονα δεν υπάρχει «ξανθής δε κόμης έλε πηλείωνα» (Ιλιάδα Α, 197 «και από τα ξανθά μαλλιά έπιασε τον Πηλείδη) και το «Αιδώς Αργείοι» δεν συγκινεί κανέναν, αφού η ντροπή είναι προνόμιο των «αδύνατων».

Κι έτσι οι Έλληνες ασκούνται στην εμφύλια διαμάχη δικαιώνοντας τη θέση του Θεοτοκά: «Για να συζητήσουν οι Έλληνες πρέπει να διαιρεθούν σε παρατάξεις. Χρειάζεται όμως μια πρόφαση» (Ελεύθερο πνεύμα).

Λύσεις εύκολες δεν υπάρχουν. Ο κατήφορος θα σταματήσει όταν από τον οχετό των ύβρεων περάσουμε στη διαλεκτική των επιχειρημάτων. Έτσι μόνο ο δημόσιος βίος θα εξυγιανθεί πολιτικά και το ήθος θα νικήσει τις σκοπιμότητες και τις πολιτικές ιδιοτέλειες ή κομματικούς τακτικισμούς.

Είθε να μη χρειαστεί ένα ανάλογο ιδιόχειρο σημείωμα, όπως το παρακάτω του Γ. Α. Μαγκάκη:

«Σαλπάρω ήρεμος για τον άλλο κόσμο. Αυτόν που αφήνω πίσω μου σίγουρα δεν είναι πια η Ελλάδα μου. Αυτός είναι ένας άλλος τόπος με ανθρώπους άλλης φυλής. Δεν με αφορούν. Τι θέλω εγώ ανάμεσά τους; Να ‘στε όλοι καλά. Στον τάφο μου να γράψετε: Αντιστάθηκε το 1941-1944 στη ναζιστική κατοχή, το 1967-1974 στη στρατιωτική δικτατορία και το 1989-1996 στην ηθική σήψη. Μετά στην πλημμύρα του άνοου, δεν υπάρχει αντίσταση και το μετά από την πλημμύρα αυτή δεν υπάρχει πια» (Η ζωή πάνω στο νήμα).

* Βιβλία χρήσιμα: α. Ομήρου Ιλιάδα, β. Ελένης Γλύκατζη – Αρβελέρ «Πόσο ελληνικό είναι το Βυζάντιο», γ. Ευριπίδη «Φοίνισσες», δ. Γ. Δερτιλή «Επτά πόλεμοι, τέσσερις εμφύλιοι, επτά πτωχεύσεις», ε. Κορνήλιου Καστοριάδη «Είμαστε υπεύθυνοι για την ιστορία μας», στ. Μάκη Καραγιάννη «Μικρό και αλαζονικό έθνος».

* Φιλόλογος