Αλήθεια, υπάρχει ψυχή!(;) - Του Γιάννη Γκλάβατου

Όσο παράξενο και παράδοξο ακούγεται υπήρξαν πρόσωπα  -και μάλιστα ακαδημαϊκοί- , που δήλωσαν στο παρελθόν ότι πέτυχαν και μάλιστα με την παρουσία πειραματιστών, την φωτογράφηση της ψυχής: «(…)Η ψυχή της Katie King εμφανιζόταν στον Crooks, μέλος της Βασιλικής Ακαδημίας του Λονδίνου και τελικά φωτογραφήθηκε την 26η Μαρτίου 1874, παρουσία ομάδας πειραματιστών. Παρομοίως οι ψυχές του Abdullah και του John king, τις οποίες φωτογράφησε ο Aksakof. Οι ακαδημαϊκοί   R. Wallace και Thomson, επέτυχαν τη ψυχοφωτογραφία της μητέρας τους, που είχε πεθάνει προ πολλού».2

Η λέξη «ψυχή» είναι θηλυκό ουσιαστικό της αρχαίας ελληνικής γλώσσας που προέρχεται από το ρήμα «ψύχω» που σημαίνει  πνέω, φυσώ και διαφορετικό από το ομώνυμο ρήμα «ψύχω» με την έννοια παγώνω, ψυχραίνω. Προφανώς η  λέξη αρχικά σήμαινε «ανάσα», «πνοή». Κατά ένα ορισμό ψυχή είναι η «συναισθηματική υπόστασις του ανθρώπου, η προδιάθεσις αυτού προς τοιαύτας ή τοιαύτας(sic) πράξεις  ή ενεργείας, άλλως ήθος, αντιδιαστέλλεται προς την διανόησιν».3 Στη μυθολογία η ψυχή ήταν πριγκίπισσα εξαιρετικής ομορφιάς αγαπήθηκε και αγάπησε τον Θεό Έρωτα και αντιμετώπισε την ζήλια της Αφροδίτης. Περιπλανώμενη στην γη αναζητώντας τον φτερωτό Θεό  η ψυχή αντιμετώπισε την ιδιοτελή χρησιμοποίηση της από την Αφροδίτη. Ο μύθος μας πληροφορεί ότι με  παραίνεση του αγαπημένου της Έρωτα, ο Ζευς την έκανε αθάνατη και τελικά τους πάντρεψε. Στην ελληνική τέχνη που διέπει την ιστορική περίοδο από τον θάνατο του Μεγάλου Αλεξάνδρου έως την ρωμαϊκή κατάκτηση, η ψυχή αναπαρίσταται ως νέα με φτερά πεταλούδας.

Γεγονός είναι ότι οι περισσότεροι, αν όχι όλοι, πολιτισμοί έχουν αναφερθεί σε κάποια ασώματη, άυλη αρχή της ανθρώπινης ζωής που ανάγεται στον όρο ψυχή. Πιο ειδικά στην θεολογία ή στις θεολογίες αν προτιμάτε, συνήθως  ως ψυχή ορίζεται το μέρος της ανθρώπινης ύπαρξης που είναι αθάνατο και μετέχει στο Θείο. Η επιστήμη διαθέτει ισχυρές ενδείξεις ότι ακόμη και στα σπάργανα της δημιουργίας της ανθρωπότητας, στην προϊστορία δηλαδή, πιστευόταν ότι υπάρχει ένα μέρος του ανθρώπου που είναι διαφορετικό από το σώμα και κατοικεί σε αυτό. Στα ομηρικά έπη βλέπουμε ότι η ψυχή περιγράφεται σαν μια σκιά, ένα «ωχρό» είδωλο θα λέγαμε, σχεδόν αντίγραφο του προσώπου, με υλική υπόσταση.  Περί του μη υλικού της ψυχής έχουμε τις πρώτες  αναφορές στα δόγματα των Πυθαγόρειων (500 π.Χ. περίπου). Πιθανότατα επηρεάστηκαν από τους ορφικούς αλλά και από άλλες λατρείες μυστηριακές, οι οποίες για τους μυημένους είχαν τελετές προετοιμασίας ψυχών για την μετά θάνατο μετοικεσία. Ο ίδιος ο Πυθαγόρας πίστευε ότι η ψυχή έχει θεϊκή προέλευση, στην  παρούσα ζωή είναι θαμμένη στο σώμα και ελευθερώνεται με τον θάνατο.

Η βασική άποψη του Πλάτωνα μπορεί να διατυπωθεί ως εξής:  «Μέσω των ματιών βλέπουμε και όχι με αυτά, ακούμε μέσω των αυτιών αλλά όχι με αυτά». Άρα πρέπει να υφίσταται κάποια κοινή οντότητα η οποία συλλαμβάνει, συνδυάζει, ανακαλεί και ανακλά πάνω σε αυτές τις αισθήσεις. Αυτή, λέει ο Πλάτωνας, είναι η ψυχή που «είναι μια κίνηση η οποία κινεί τον εαυτό της». Με λογικά – επιστημονικά επιχειρήματα αποδεικνύει ότι η ψυχή είναι αθάνατη. Μια παρομοίωση του  περί της προσωπικότητας: Η προσωπικότητα είναι ένα αμάξι(άρμα) το οποίο οδηγεί ο ηνίοχος( το λογικό) και το κινούν δύο άλογα: η διάθεση της ψυχής και η επιθυμία. Ο Αριστοτέλης ασχολείται με το θέμα στο έργο του «Περί ψυχής». Την ψυχή ορίζει ως τρόπο οργάνωσης του σώματος η οποία είναι όχι απλώς η σκέψη αλλά η «αρχή» της ζωής: «είναι η ψυχή τούτο ώ ζώμεν και αισθανόμεθα και διανοούμεθα», επίσης ο άνθρωπος είναι «ζώον εκ ψυχής και σώματος» και «βέλτιον ψυχή σώματος» ενώ «η ψυχή του σώματος άρχει δεσποτικήν αρχήν».

Ο Πλωτίνος ο ιδρυτής του Νεοπλατωνισμού κατέκρινε έντονα όσους είχαν αποδεχτεί ότι η ψυχή είναι η υλική ουσία της «μορφής» και πίστευε ότι η ψυχή είναι αιώνια και χωρίς ύλη, έχοντας ιδιαίτερη θέση στην ιεραρχία των όντων.  Με εφαλτήριο την διδασκαλία του Πλωτίνου αναπτύχθηκαν οι μετέπειτα φιλοσοφικές θεωρήσεις των Malebauce,  του Έγελου (ο οποίος πίστευε ότι σε όλη την Ιστορία, μόνο οι Έλληνες είχαν συλλάβει την ουσιαστική σχέση του υποκειμένου με το σύμπαν!),του Schopenhauer, του Bontroux , του Bergson κ.τ.λ. Ιδιαίτερη αναφoρά θα πρέπει να γίνει και στον Καρτέσιο. Ο Καρτέσιος λοιπόν, μαθηματικός πριν ασχοληθεί με τα της φιλοσοφίας, θεωρείται αυτός που έθεσε τους θεμέλιους λίθους της λεγομένης νεωτέρας φιλοσοφίας καθορίζοντας ( όπως προαναφέραμε είχαν προηγηθεί οι Έλληνες),τον απολύτως αυτοτελή χαρακτήρα του πνεύματος  κατ΄αντίθεση  προς την ύλη. Επίσης έθεσε τα όρια αυτού που ανήκει στον κόσμο του χώρου και της ύλης (rex extensa) από το μη δυνάμενο να αναχθεί σε μέτρα χώρου και ποσότητος (rex cogitans).

Ό Άγιος Αυγουστίνος παρομοιάζει την ψυχή με «αναβάτη» του σώματος βλέποντας διαίρεση μεταξύ υλικού και άυλου, δεχόμενος πως η ψυχή εκπροσωπεί τον «αληθινό» άνθρωπο. Όπως αναφέρει ο καθηγητής και διανοούμενος Χ. Γιανναράς: «Οι Εβδομήκοντα μεταφραστές της Π.Δ. μετέφεραν στα ελληνικά με την λέξη ψυχή το εβραϊκό nephesch που είναι ένας πολυσήμαντος όρος. Ψυχή ονομάζεται κάθε τι έμβιο, κάθε ζώο, συνηθέστατα όμως μέσα στην Γραφή πρόκειται για τον άνθρωπο. Δηλώνει τον τρόπο με τον οποίο η ζωή εκδηλώνεται στον άνθρωπο. Δεν αναφέρεται σε ένα μόνο τμήμα της ανθρώπινης ύπαρξης – το πνευματικό, σε αντίθεση προς το υλικό – αλλά σημαίνει τον ολόκληρο άνθρωπο, ως ενιαία ζωντανή υπόσταση. Η ψυχή δεν κατοικεί απλώς στο σώμα, αλλά εκφράζεται με το σώμα, που κι αυτό, όπως και η σάρκα ή η καρδία αντιστοιχεί στο εγώ μας, στον τρόπο με τον οποίο πραγματοποιούμε την ζωή. Ψυχή είναι ένας άνθρωπος, είναι κάποιος...». 4 Μια ενδιαφέρουσα διατύπωση κάνει ο Κάρλ Γιούνγκ (Ελβετός γιατρός και ψυχολόγος , ο ιδρυτής  της σχολής  αναλυτικής ψυχολογίας) :¨Είναι όμοια αλαζονικό και φανταστικό να παραδεχόμαστε πως η ύλη είναι η φυσική γεννήτρια της ψυχής, πως οι πίθηκοι γεννούν τον άνθρωπο, και πως από ένα αρμονικό κράμα πείνας, έρωτα και θέλησης για δύναμη, γεννήθηκε η κριτική του καθαρού λόγου  του Καντ... Υπερεκτιμούμε τις υλικές αιτίες και φανταζόμαστε πως από τώρα βρήκαμε τη λύση του αινίγματος, γιατί μας λικνίζει η αυταπάτη πως γνωρίζουμε καλύτερα την ύλη από το ‘μεταφυσικό’ πνεύμα. Αλλά η ύλη μας είναι τόσο άγνωστη όσο και το πνεύμα¨.

Τελικά η απάντηση στο ερώτημα περί υπάρξεως ή ανυπαρξίας της ψυχής επιχειρήθηκε  από πολύ παλιά. Πολλές και αξιόλογες οι προσπάθειες. Με διάφορες μεθόδους. Επιστημονικές και μη. Κάποιες από αυτές στην γέννησή τους δεν ανήκαν στον χώρο της επιστήμης, ενώ τώρα ανήκουν. Άλλωστε η επιστήμη(όπως και τα πορίσματα της) μεταβάλλεται. Όπως μεταβάλλεται και η μέθοδος της, διευρύνεται, εξελίσσεται, προοδεύει. Πιθανώς ένα μέρος της έρευνας περί  ψυχής δεν ανήκει στον χώρο της επιστήμης, τουλάχιστον για το παρόν. Πιθανώς και να ανήκει. Το μέλλον και επιστημονικά δεδομένα θα δείξουν.

Για πολλούς όμως η απάντηση στο ερώτημα βρίσκεται στην καρδιά τους…

Υποσημειώσεις

1. «(…)αναζητεί την αλήθεια, την θυγατέρα του Διός και μητέρα της Αρετής, όπως ήθελαν να την ονομάζουν οι Αρχαίοι. Ήθελαν την αλήθεια ως κάτι το θείον. Θεία ορμή θα αποκαλέσουν την αλήθεια: άλη(=ορμή) θεία. Πτήσις θεία. Θεία περιφορά του Όντος (Πλατ. Κρατύλος, 42 ΙΒ). Επίσης την ήθελαν ως ΄επιστήμη των αληθών΄ και ΄έξις εν καταφάσει,  και αποφάσει΄, ως ΄αμετάβλητος, ενιαία και απλή ουσία των όντων, ή ιδέα΄. (Αποκρ. Διάλογοι, 413Γ)».  ΝΙΚ. ΗΛΙΟΠΟΥΛΟΥ . «ΑΝΑΖΗΤΩΝΤΑΣ ΤΗΝ ΑΛΗΘΕΙΑ (ΜΕΛΕΤΗΜΑΤΑ)».   ΕΚΔ. ΤΗΝΟΣ. ΑΘΗΝΑ 2007. ΤΟ ΒΙΒΛΙΟ ΔΕΝ ΠΩΛΕΙΤΑΙ. ΠΡΟΣΦΕΡΕΤΑΙ ΑΠΟ ΤΟΝ ΣΥΓΓΡΑΦΕΑ.

2. LEON DENIS «ΤΟ ΜΥΣΤΗΡΙΟ ΤΟΥ ΑΝΘΡΩΠΟΥ». ΕΚΔ. ΜΑΚΡΗ. ΑΘΗΝΑ 2007.

3. ΜΕΓ. ΕΛΛΗΝ. ΕΓΥΚΛ. ΤΟΜΟΣ ΕΙΚΟΣΤΟΣ ΤΕΤΑΡΤΟΣ. ΕΚΔΟΣΙΣ ΔΕΥΤΕΡΑ. ΕΚΔ. ΦΟΙΝΙΞ.

4. Χ. ΓΙΑΝΝΑΡΑ «ΑΛΦΑΒΗΤΑΡΙ ΤΗΣ ΠΙΣΤΗΣ». ΕΚΔ. ΔΟΜΟΣ.