Υπογεννητικότητα: Η δημογραφική βόμβα - Του Ηλία Γιαννακόπουλου*

« … εάν οι συνδαιτημόνες στριμωχτούν και του παραχωρήσουν θέση (του ακάλεστου ), άλλοι παρείσακτοι θα εμφανισθούν αμέσως και θα ζητήσουν την ίδια εύνοια. Η φήμη ότι υπάρχουν τρόφιμα για όσους προσέρχονται θα γεμίσει την αίθουσα με πολυάριθμους επαίτες». (Μάλθους, Άγγλος οικονομολόγος «Δοκίμιο περί των αρχών του πληθυσμού»).

Η θεωρία του Μάλθους

Κάπως έτσι περιέγραφε το 1798 το δημογραφικό πρόβλημα του κόσμου ο Μάλθους. Θεωρούσε πως η αύξηση του πληθυσμού θα είναι ταχύτερη από τον ρυθμό αύξησης των μέσων διατροφής του πληθυσμού. Υποστήριζε, δηλαδή, πως ο πληθυσμός θα αυξάνεται κατά γεωμετρική πρόοδο (1,2,4,8,16…), ενώ τα μέσα διατροφής θα αυξάνονται κατά αριθμητική πρόοδο (1,2,3,4,5….). Η θεωρία του «αιρετικού αιδεσιμότατου» προέβλεπε μία ζοφερή πραγματικότητα για τον πλανήτη μας εξαιτίας του υπερπληθυσμού της γης. Πίστευε πως αν δεν αντιμετωπιστεί η ραγδαία αύξηση του πληθυσμού, τότε ο «μέγας οικοδεσπότης» η φύση, θα έλυνε η ίδια το πρόβλημα μέσα από τους μηχανισμούς της φυσικής αυτορρύθμισης.

Στις θεωρίες του Μάλθους για την αιτιολόγηση της φτώχειας και της πείνας άλλοι αντέτειναν την ανάγκη δικαιότερης κατανομής του πλούτου ως μέτρο κατά των ακραίων οικονομικών και κοινωνικών ανισοτήτων( Προυντον). Ωστόσο, η σύγχρονη παγκόσμια πραγματικότητα τείνει να ακυρώσει πολλές θεωρίες που διατυπώθηκαν για το δημογραφικό. Οι διαψεύσεις τόσο των θεωριών του Μάλθους όσο και πολλών άλλων σχετίζονται με τον απρόβλεπτο χαρακτήρα της ανθρώπινης φύσης αλλά και του πολιτισμού που δημιουργεί. Ένας πολιτισμός που δεν διακρίνεται υποχρεωτικά από την γραμμική πορεία του αλλά από τις οξύτατες αντιθέσεις και ανακολουθίες.

Ειδικότερα το στοιχείο που καταδεικνύει τις ανακολουθίες του πολιτισμού μας είναι κι αυτό του δημογραφικού. Χαρακτηριστική περίπτωση της αντιφατικότητας του είναι η συνύπαρξη δυο αντιθετικών τάσεων. Υπερπληθυσμός στις υπανάπτυκτες χώρες, υπογεννητικότητα στις δυτικές – καταναλωτικές κοινωνίες. Οι προβλέψεις – εκτιμήσεις του Μάλθους φαίνεται να διαψεύστηκαν, αφού οι χώρες με υψηλό βιοτικό επίπεδο και ποιότητα ζωής αντί για αύξηση πληθυσμού παρουσιάζουν υπογεννητικότητα. Αντίθετα χώρες φτωχές που οι κάτοικοι λιμοκτονούν εμφανίζουν αύξηση πληθυσμού.

Υπογεννητικότητα και Ελλάδα

Η Ελλάδα, ως χώρα του ανεπτυγμένου κόσμου, εμφανίζει πρόβλημα υπογεννητικότητας. Οι σχετικές αναφορές και προβλέψεις οργανισμών, φορέων και ειδικών επιστημών καταγράφουν με ενάργεια το ζοφερό μέλλον της χώρας μας στον τομέα αυτό. Οι δημογραφικοί δείκτες είναι απογοητευτικοί και μιλούν για δραματική μείωση του πληθυσμού έως το 2050. Ο πληθυσμός της Ελλάδας σύμφωνα με τις εκτιμήσεις της ΕΛΣΤΑΤ αλλά και διεθνών οργανισμών θα είναι μικρότερος των 10.000.000 (κάποια εκτίμηση – πρόβλεψη μιλά για μείωση του πληθυσμού κατά 3.000.000. Πρόκειται για ένα εφιαλτικό σενάριο)

Η φθίνουσα πορεία του Ελληνικού πληθυσμού είναι εμφανής κατά τα τελευταία χρόνια. Και ενώ κατά το 1980 οι γεννήσεις ήταν περισσότερες των θανάτων (148.133 έναντι 87.282), το 2017 οι θάνατοι ήταν 123.079 έναντι 88.132 γεννήσεων. Αυτή η προϊούσα γήρανση του πληθυσμού γεννά ανησυχίες και προβληματισμό τόσο για τα αίτια του φαινομένου όσο και για τις επιπτώσεις του σε όλα τα επίπεδα (οικονομία, ασφαλιστικό, εργασία, εθνική ταυτότητα…). Πολλοί μιλούν για μία «δημογραφική βόμβα». Ενδεικτικό στοιχείο αυτής της βόμβας είναι το γεγονός ότι ο μέσος όρος ηλικίας σήμερα είναι στα 44 έτη, ενώ το 1951 ήταν τα 26.

Οι πτυχές του φαινομένου

Η υπογεννητικότητα στη χώρα μας έχει πολλές εκφράσεις και οφείλεται σε μία σειρά παραγόντων που συνθέτουν τον ιστό της ελληνικής κοινωνίας. Πιο συγκεκριμένα η υπογεννητικότητα είναι πρόβλημα:

1. ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΟ: Οικονομική κρίση + μείωση εισοδήματος + υψηλό κόστος ανατροφής των παιδιών + ανεργία / ακραίος καταναλωτισμός + εστίαση στην υλική ευμάρεια και στον παροντισμό….Άρα η οικογένεια ως θεσμός συνιστά κάτι απωθητικό….

2. ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ: Συνθήκες ζωής, έντονοι ρυθμοί ζωής, βίαιη έκπτωση κοινωνικών αξιών, αρνητικά πρότυπα, απαξίωση του οικογενειακού θεσμού.

3. ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΟ – ΨΥΧΟΛΟΓΙΚΟ: Ατομικιστική θεώρηση ζωής, ηδονιστική αντίληψη του νοήματος της ανθρώπινης ύπαρξης, αποφυγή του πόνου, διάχυτο αίσθημα ανασφάλειας, κυριαρχία αβεβαιότητας, φόβος για το μέλλον.

4. ΠΟΛΙΤΙΚΟ: Απουσία κρατικής μέριμνας, και πολιτικής πρόνοιας, ανυπαρξία πλαισίου οικογενειακού προγραμματισμού, συντηρητικές αντιλήψεις για το οικογενειακό δίκαιο…..

5. ΦΕΜΙΝΙΣΜΟΣ: Απεγκλωβισμός της γυναίκας από αντιλήψεις και ρόλους που αναδεικνύαν την τεκνοποιία ανώτατη αξία. Η μητρότητα υποχώρησε ως αξία μπροστά στο πρότυπο της «Ερωτικής» γυναίκας. Η αισθητική του σώματος προκρίθηκε ως επιλογή έναντι της δημιουργίας ζωής. Η έξοδος της γυναίκας στην εργασία και η κοινωνική αναγνώριση ως απότοκο της οικονομικής απελευθέρωσης δρουν ανασταλτικά στη γέννηση παιδιών. Οι πολλαπλοί ρόλοι της γυναίκας.

6. ΘΡΗΣΚΕΥΤΙΚΟ – ΗΘΙΚΟ: Υποχώρηση του θρησκευτικού συναισθήματος που παραδοσιακά πρόβαλε το «αυξάνεσθε και πληθύνεσθε» ως υποχρέωση προς το Θεό. Νέος κώδικας ηθικός αξιών που απελευθερώνει το άτομο από την αντίληψη περί ηθικής υποχρέωσης για τεκνοποίηση.

7. ΕΠΑΓΓΕΛΜΑ: Προτεραιότητα η επαγγελματική αποκατάσταση που αυξάνει τα όρια ηλικίας για σύναψη γάμου. Απουσία ελεύθερου χρόνου, δυσκολία σύναψης σχέσεων, μακρόχρονες σπουδές, μετάβαση στην πυρηνική οικογένεια….

8. ΕΘΝΙΚΟ: Πληθυσμιακή συρρίκνωση, αλλοίωση του πληθυσμού (ειδικότερα σε εθνικά ευαίσθητες περιοχές). Αποδυνάμωση της αμυντικής θωράκισης στο βαθμό που η πληθυσμιακή ψαλλίδα ανοίγει εις βάρος της χώρας έναντι των γειτονικών λαών.

Οι κίνδυνοι

Η καταγραφή των αιτιών που τροφοδοτούν το πρόβλημα της υπογεννητικότητας με μία άλλη ανάγνωση αναδεικνύει και τους κινδύνους. Σε οικονομικό επίπεδο η γήρανση του πληθυσμού εκτός από την απουσία εργατικού δυναμικού (νέων σε ηλικία) απειλεί το σύστημα συνταξιοδότησης και κοινωνικής ασφάλισης. Όταν η αναλογία εργαζομένων προς συνταξιούχους κλείνει προς την πλευρά των δεύτερων, τότε το μέλλον διαγράφεται δυσοίωνο. Πολλοί μιλούν για έναν «πόλεμο γενεών» αφού οι νέοι θα αρνηθούν να επωμιστούν το οικονομικό βάρος της συνταξιοδότησης των ηλικιωμένων.

Σε πολιτικο-ιδεολογικό επίπεδο η υπογεννητικότητα δυσχεραίνει την ανανέωση, αφού οι πρωτοπόρες σκέψεις και το αγωνιστικό πνεύμα των νέων απουσιάζουν. Έτσι επέρχεται ένας sui generis κοινωνικός και ιδεολογικός συντηρητισμός που υποσκάπτει τα θεμέλια της κοινωνίας. Η γεροντοκρατία και η έλλειψη ενθουσιασμού από μία κοινωνία συνεπάγονται τη στασιμότητα και την οπισθοδρόμηση.

Ωστόσο, οι κίνδυνοι της υπογεννητικότητας είναι μεγαλύτεροι σε εθνικό επίπεδο. Πολλοί χαρακτήρισαν την πληθυσμιακή συρρίκνωση ως «χρονοβόμβα». Με δεδομένη τη γεωγραφική θέση της χώρας που περιβάλλεται από χώρες με θετικό δείκτη αύξησης του πληθυσμού το πρόβλημα καθίσταται πιο εμφανές. Δεν είναι σπάνιες οι φορές που οι ηγέτες της Τουρκίας μίλησαν περιφρονητικά για την Ελλάδα εξαιτίας του πληθυσμού της. Δεν είναι, δε και λίγοι εκείνοι που κρούουν τον κίνδυνο της «εθνολογικής αλλοίωσης» στο βαθμό που ο κόσμος ταλανίζεται από το μεταναστευτικό κύμα. Η λογική περί ανανέωσης του πληθυσμού μέσα από τους μετανάστες – πρόσφυγες (που ως ένα βαθμό έγινε στο παρελθόν) δεν γίνεται από όλους αποδεκτή, όσο κι αν την επιβάλλει η αναγκαιότητα.)

Το δέον γενέσθαι

Οι προτάσεις για την υπέρβαση ή μείωση των παρενεργειών της υπογεννητικότητας εστιάζονται συνήθως στο οικονομικό επίπεδο και στους φόβους εθνικής αλλοίωσης. Ωστόσο, η συνειδητοποίηση της ατομικής ευθύνης, ο επαναπροσδιορισμός του ρόλου του ανθρώπου ως βιολογικού – κοινωνικού όντος και η ανάδειξη – αποδοχή μιας άλλης βιοθεωρίας όπου η τεκνοποίηση ως δημιουργία θα θεωρείται η απόλυτη αξία μπορούν να συνδράμουν θετικά στη θεραπεία του φαινομένου.

Η ελεύθερη βούληση για δημιουργία ζωής και η πίστη πως ο πλούτος της ζωής βρίσκεται στη γέννηση παιδιών μπορούν να καταστήσουν την τεκνοποίηση ηθικό αξίωμα που μάχεται τη φθορά και διακονεί ως συμπεριφορά την εξέλιξη και την πρόοδο.

«ΤΗ ΠΟΛΕΙ ΔΙΧΟΘΕΝ…ΞΥΝΟΙΣΕΙ»

Όσο δύσκολη κι αν είναι να υιοθετήσουμε σήμερα την προτροπή για τεκνοποίηση του Περικλή, άλλο τόσο αναγκαίο είναι να αποδεχτούμε την αναγκαιότητα της αναπαραγωγής ως τον απόλυτο νόμο της φύσης. «…και τη πόλει διχόθεν, εκ του μη ερημούσθαι και ασφαλεία, ξυνοίσει» (Θουκυδίδη, Περικλέους Επιτάφιος, Κ44)…(Αυτό θα ωφελήσει την πόλη από δύο απόψεις, και ότι δεν θα ερημώσει και θα ζει σε ασφάλεια). Αλήθεια, σήμερα, ποιος πολιτικός ή επιστήμονας θα προέτρεπε τα νέα ζευγάρια για τεκνοποίηση για να έχει η πόλη – έθνος πολλούς πολεμιστές;

Από πλευράς πολιτείας η ευθύνη είναι αυτονόητη. Εξάλλου αυτό επιτάσσει και το άρθρο 21, § 5 του Ελληνικού συντάγματος. Η τήρηση του συντάγματος επαφίεται στον πατριωτισμό των Ελλήνων «που δικαιούνται και υποχρεούνται να αντιστέκονται με κάθε μέσο εναντίον οποιουδήποτε επιχειρεί να το καταλύσει με τη βία» (άρθρο 120, § 4).

«Ο σχεδιασμός και η εφαρμογή της δημογραφικής πολιτικής, καθώς και η λήψη όλων των αναγκαίων μέτρων αποτελεί υποχρέωση του κράτους» (Άρθρο 21, §5).

* Φιλόλογος