ΔΙΠΡΟΣΩΠΙΑ: Ο κρυμμένος Πρωτέας - Ιανός - Του Ηλία Γιαννακόπουλου*

«Μισώ τον άνδρα τον διπλούν πεφυκότα, χρηστόν λόγοισι, πολέμιον δε τοις τρόποις» (Φωκυλίδης)

Ο άνθρωπος καθημερινά είναι υποχρεωμένος να συναναστρέφεται με άλλους ανθρώπους και να συνάπτει μαζί τους σχέσεις, φιλικές, επαγγελματικές, κοινωνικές. Στον απέναντι, στον «άλλο» αναζητά την ειλικρίνεια, την αλήθεια, την αυθεντικότητα, το πρόσωπο. Απεχθάνεται την υποκρισία, την προσποίηση, το ψέμα, το κίβδηλο και το προσωπείο. Ζητούμενο της επικοινωνίας και των ανθρώπινων επαφών η συνέπεια λόγων και έργων.

Η προσωπικότητα και το πρόσωπο του ανθρώπου επηρεάζουν καταλυτικά τόσο την επικοινωνία όσο και την ποιότητα των διαπροσωπικών και κοινωνικών σχέσεων. Κι αυτό γιατί σε αυτά συμπυκνώνονται τα βασικά στοιχεία ενός ανθρώπου και δημιουργούν το κατάλληλο πλαίσιο – κλίμα για την προσέγγιση ή την αποστροφή. Οι πράξεις και η συμπεριφορά αντανακλούν το βαθύτερο «είναι» του ανθρώπου και ως ένα βαθμό αποτυπώνονται στην προσωπικότητα και το «πρόσωπο». Ζητούμενο η αρμονία ανάμεσα στο «εσωτερικό είναι» και στην εξωτερική εικόνα του ανθρώπου.

α. Το πρόσωπο και το προσωπείο

Όταν, όμως, υπάρχει ένας διχασμός ή μια διάσταση ανάμεσα στο «είναι» και το «φαίνεσθαι» τότε μιλάμε για διπροσωπία και για την κυριαρχία του προσωπείου έναντι του προσώπου που εκφράζει την αυθεντικότητα και τη γνησιότητα της ανθρώπινης ύπαρξης. Κύριο γνώρισμα του διπρόσωπου είναι η υποκρισία και η προσποίηση. Ο διπρόσωπος, δηλαδή, προσποιείται ανύπαρκτα συναισθήματα ή αποκρύπτει τις πραγματικές προθέσεις. Εμφανίζεται φιλικός και ανιδιοτελής αλλά στο βάθος κρύβει την εχθρότητα και την ιδιοτέλεια. Προσπαθεί με τις κατάλληλες λέξεις να σκιάσει την αλήθεια των έργων, που κατά κύριο λόγο αποκαλύπτουν τις πραγματικές προθέσεις του υποκειμένου.

«Πολλοί δρώντες τα αίσχιστα, λόγους τους αρίστους ασκέουσι» (Δημόκριτος)

Ο χαρακτηρολογικός τύπος του διπρόσωπου είναι συχνός αλλά δύσκολα διακρίνεται – εντοπίζεται. Οι ψυχολόγοι αναζητούν τη γενεσιουργό αιτία της ανάγκης του ανθρώπου να έχει δυο πρόσωπα. Η καταβύθιση στον ανθρώπινο ψυχισμό είναι πάντα δύσκολη και πιο δυσχερής ο εντοπισμός και η γενίκευση – απολυτοποίηση του στοιχείου που πυροδοτεί την ανθρώπινη συμπεριφορά.

Πολλοί διατείνονται πως η διπροσωπία ως φαινόμενο είναι ταυτισμένη με την ιδιοτέλεια που στοχεύει στην εξυπηρέτηση των προσωπικών συμφερόντων. Πολλοί άνθρωποι, παίζουν θέατρο για να ξεγελάσουν τους άλλους (γι’ αυτό και το προσωπείο), να αποκρύψουν τις ενδόμυχες προθέσεις (μη κοινωνικά αποδεκτές) και να πετύχουν τα μέγιστα προς ίδιον όφελος. Είναι μια συνήθης τακτική και χρειάζεται εκπαίδευση στην τέχνη του θεάτρου, την ηθοποιία.

β. Η ανασφάλεια και τα φοβικά σύνδρομα.

Ωστόσο, στο βάθος της διπροσωπίας και των πολλαπλών μεταμορφώσεων και μεταλλάξεων ενός ανθρώπου βρίσκεται η ανασφάλεια. Αυτή κατατρώγει τον ψυχικό κόσμο, αποδομεί την εσωτερική ισορροπία και προκαλεί φοβικά σύνδρομα. Ο διπρόσωπος χαρακτηρίζεται από χαμηλό δείκτη αυτοεκτίμησης και αυτοπεποίθησης. Γι’ αυτό καταφεύγει στη διπροσωπία και στις μεταμορφώσεις του που γι’ αυτόν λειτουργούν ως μηχανισμοί άμυνας που τις περισσότερες φορές είναι ασυνείδητοι (Άννα Φρόιντ).

Το πρόβλημα έγκειται στην αδυναμία μας να αντιληφθούμε τη διπροσωπία του άλλου και να προφυλαχτούμε. Γιατί ο διπρόσωπος ξέρει να κρύβεται και να πείθει πως το «φαίνεσθαι» είναι και το «είναι». Επαγγελματικές, κοινωνικές σχέσεις και φιλίες κατέρρευσαν όταν αποκαλύφτηκε το πραγματικό πρόσωπο του διπρόσωπου. Γιατί δεν είναι εύκολο πάντα να διακρίνεις τα όρια του «προσώπου» και του «προσωπείου». Η δολιότητα και η προσποίηση σκιάζουν την αλήθεια:

«Στη γειτονιά τριαντάφυλλο και μες στο σπίτι αγκάθι» (παροιμία)

Αυτή τη διπροσωπία, που λειτουργεί ως προστατευτικός κλοιός για το υποκείμενο, και τις συνεχείς μεταλλάξεις και μεταμορφώσεις την εντόπισαν και οι αρχαίοι Έλληνες και την απέδωσαν με τη μορφή του μυθικού Πρωτέα. Εξάλλου γνωστή είναι η φράση «Πρωτεϊκή μορφή», που χρησιμοποιείται σε ένα ευρύ φάσμα του λόγου μας (γλώσσα, καριέρα, εξουσία, πολιτική….). Ως επίθετο το «πρωτεϊκή» θα μπορούσε να έχει ως συνώνυμα τα: πολύμορφη, πολύχρωμη, άστατη, μεταβλητή, πολύπλευρη, μεταμορφωμένη…..

γ. Οι διπρόσωποι των μύθων.

Ο Πρωτέας, μυθικό πρόσωπο, ήταν ένας θαλάσσιος θεός στην υπηρεσία του θεού της θάλασσας, του Ποσειδώνα. Είχε την ικανότητα να προλέγει αλάνθαστα το μέλλον. Όταν κάποιος ήθελε να μάθει κάτι για το μέλλον του τότε πλησίαζε τον Πρωτέα ο οποίος με τη σειρά του για να αποφύγει αυτό το έργο άλλαζε μορφές και μεταμορφωνόταν σε κάθε είδος σχήμα και θαύμα της φύσης. Στον κοσμογονικό μύθο Πρωτέας σημαίνει ο Πρώτος, ο Πρωτογέννητος, μορφή δηλαδή που γεννά τις άλλες μορφές που συγκρατούν τον κόσμο, είναι, δηλαδή, η πρώτη μορφή ύλης (η γενετική δύναμη του νερού).

Μια άλλη μορφή που σχετίζεται με τη διπροσωπία είναι και ο Ρωμαϊκός θεός, Ιανός. Ο Ιανός ήταν θεός με δυο πρόσωπα, τα οποία κοίταζαν, σε αντίθετες κατευθύνσεις, για αυτόν τον αποκαλούσαν και …. Jasus bifrons, δηλαδή, διπρόσωπο Ιανό. Τα δυο του πρόσωπα συμβόλιζαν την αρχή και το τέλος, τη νιότη και το γήρας, την είσοδο και την έξοδο. Γι’ αυτό και του αφιέρωσαν τον Ιανουάριο που σαν πρώτος μήνας του χρόνου, κοίταζε προς τον προηγούμενο χρόνο και προς τον επόμενο. (Βασίλης Χλέτσος, Μυθαγωγία). Εμφανής είναι, λοιπόν, η «συγγένεια» της διπροσωπίας – διπρόσωπου με τον Ιανό.

Τις πολλαπλές, όμως, μεταλλάξεις και μεταμορφώσεις του διπρόσωπου απέδωσε με το έργο του ο Λατίνος συγγραφέας Οβίδιος. Γνωστή εξάλλου είναι η φράση «οβιδιακές μεταμορφώσεις» που αποδίδεται ως μομφή ενάντια κάποιου που αλλάζει στάση ή συμπεριφορά για την εξυπηρέτηση με αθέμιτα μέσα του προσωπικού συμφέροντος.

Ιστορικά ο Ιούδας και ο Παύλος ανήκουν στην κατηγορία του διπρόσωπου, αφού ο πρώτος υποκριτικά ήταν μαθητής του Χριστού (το φιλί του Ιούδα) και ο δεύτερος υπέστη μια βίαιη μεταμόρφωση – μετάλλαξη: από απηνής διώκτης του Ιησού κατέστη ένθερμος υποστηρικτής.

Ένα άλλο είδος διπροσωπίας συνιστά και ο χαμαιλέοντας (ερπετό που αλλάζει το χρώμα του για να προστατευθεί από τους εχθρούς του.) Μεταφορικά εννοούμε τον συμφεροντολόγο, τον υποκριτή και αναξιόπιστο που προσαρμόζει την εικόνα – πρόσωπό του, τις αρχές τις ιδέες σύμφωνα με τους επιδιωκόμενους – ιδιοτελείς τους στόχους.

δ. Διπροσωπία και λαϊκισμός.

«εσθλά αγορεύοντες, κακά δε φρεσί βυσσοδόμευον» (Όμηρος, Οδύσσεια ) (ενώ λένε τα καλά, σχεδιάζουν κρυφά τα κακά)

Την αναντιστοιχία, επομένως, λόγων και έργων, προσώπου και προσωπείου, την υποκρισία και τη διπροσωπία εντόπισαν, περιέγραψαν και χλεύασαν οι αρχαίοι όσο και οι σύγχρονοι. Ιδιαίτερα δε απωθητική είναι η εικόνα και το φαινόμενο της διπροσωπίας και της βίαιης μετάλλαξης και μεταμόρφωσης των κομμάτων, της πολιτικής και των πολιτικών. Κι αυτό γιατί χρησιμοποιούνται τεχνικές ποδηγέτησης της βούλησης των πολιτών με απώτατο στόχο την κατάληψη ή παραμονή στην εξουσία.

Η ανακολουθία άσκησης πολιτικής με τα υπεσχημένα και διακηρυγμένα (ιδεολογική προδοσία) καθίσταται συχνά αντικείμενο πολιτικών αντιπαραθέσεων και προσφιλές θέμα των γελοιογράφων και του θεάτρου. Η διακωμώδηση της διπροσωπίας και των οβιδιακών μεταμορφώσεων των πολιτικών και της πολιτικής τους αποτελεί την πρώτη και άμεση αντίδραση των πολιτών που αισθάνονται την έκπτωση της πολιτικής και βιώνουν τον αμοραλισμό των πολιτικών. Ως ένα βαθμό η διπροσωπία και οι οβιδιακές μεταμορφώσεις των πολιτικών συνθέτουν το περιεχόμενο του λαϊκισμού, που ως άλλος Ιανός υποσκάπτει τα θεμέλια της δημοκρατίας μας.

«Κίβδηλοι και αγαθοφανέες οι λόγω μεν άπαντα, έργω δε ουδέν έρδοντες» (Δημόκριτος) (ψεύτικοι και υποκριτές κάνουν τα πάντα με λόγια, με έργα δε τίποτα).

*Ηλίας Γιαννακόπουλος, Φιλόλογος - Ιδεοδρόμιο