Αφγανιστάν: Πώς φτάσαμε στη σοβιετική επέμβαση του 1979 - Της Σώτης Τριανταφύλλου

Ιστορία και μια απόπειρα ερμηνείας της αμερικανικής πολιτικής στο Αφγανιστάν σε τέσσερα άρθρα

Σύντομο χρονικό του Αφγανιστάν - 1ο μέρος: πώς φτάσαμε στη σοβιετική επέμβαση του 1979

Το επαναλαμβάνω με κάθε ευκαιρία: η αμερικανική πολιτική έχει πολλά μυστικά, αλλά δεν έχει κανένα μυστήριο. Είναι ευκαιριακή, μυωπική, ανορθολογική και συχνά αυτεπιβούλευτη ―φέρνει στο μυαλό μια πολυχρησιμοποιημένη φράση του Φ.Σ. Φιτζέραλντ από τον «Μεγάλο Γκάτσμπυ»: «Ήταν απρόσεκτοι άνθρωποι, ο Τομ και η Ντέιζυ· έσπαζαν πράγματα κι ανθρώπους κι ύστερα αποσύρονταν στα λεφτά τους ή στην απέραντη απροσεξία τους ή σε οτιδήποτε ήταν εκείνο που τους κρατούσε μαζί, κι άφηναν τους άλλους να μαζεύουν τα σπασμένα.» Πράγματι, μπορούμε να απεικονίσουμε έτσι στην αμερικανική πολιτική: η τελευταία της επιτυχία ήταν, νομίζω, στον πόλεμο της Κορέας. Από τότε έχουν περάσει εβδομήντα χρόνια.

 Το ερώτημα που μπαίνει αυτές τις τελευταίες εβδομάδες γύρω από το Αφγανιστάν είναι γιατί, ενώ οι Ταλιμπάν κατελάμβαναν τη χώρα και πλησίαζαν στην Καμπούλ, οι ΗΠΑ αντί να αλλάξουν σχέδια, να ενισχύσουν τα εναπομείναντα νατοϊκά στρατεύματα και να τους αναχαιτίσουν, είπαν see you later alligator και έφυγαν με ελαφρά πηδηματάκια. Οι Αμερικανοί, οι δυτικοί γενικά, βρίσκονταν στο Αφγανιστάν για να εμποδίσουν την επικράτηση του φονταμενταλιστικού Ισλάμ, όχι για να το καλωσορίσουν στην Καμπούλ ― και όντως, για λίγα χρόνια, είχαν πετύχει κουτσά-στραβά ένα είδος containment· αργότερα όμως, ενώ οι ακραίοι ισλαμιστές κέρδιζαν δημοτικότητα και εδάφη, αντί να εντατικοποιηθεί η πολεμική προσπάθεια και κυρίως η προσπάθεια οικοδόμησης κράτους, οι ΗΠΑ αποφάσισαν να παρατήσουν το Αφγανιστάν και να προχωρήσουν σε νέες περιπέτειες. Να λοιπόν πώς έχει πάνω-κάτω η ιστορία: 

Η αμερικανική επέμβαση στο Αφγανιστάν άρχισε στα σοβαρά το 1981 (είχε προηγηθεί μια φάση όπου δεν ήξεραν πώς να φερθούν) με τον λεγόμενο «πόλεμο του Τσάρλι Γουίλσον» ο οποίος, μαζί με τον πράκτορα της CIA Γκαστ Αβρακότος (Gust Avrakotos) έπεισαν την επιτροπή χρηματοδότησης των covert affairs να αυξήσει τον προϋπολογισμό στρατιωτικής βοήθειας στο Αφγανιστάν. Όχι μόνο την αμερικανική επιτροπή, αλλά και την ισραηλινή: το Ισραήλ χρηματοδότησε τους μουτζαχεντίν εναντίον των Ρώσων ―το βρίσκω πάρα πολύ νόστιμο: προώθησε στους μουτζαχεντίν τα όπλα σοβιετικής κατασκευής που είχε βουτήξει από τους Άραβες στον πόλεμο του 1967.  Το βιβλίο του Τζορτζ Κράιλ "Charlie Wilson’s War" και η ομώνυμη ταινία του Μάικ Νίκολς δίνουν μια εικόνα για γέλια και για κλάματα γύρω από το πώς πήρε τερατώδεις διαστάσεις η Επιχείρηση Κυκλώνας· πώς οι ΗΠΑ ενεπλάκησαν στο Αφγανιστάν επειδή έτσι έκριναν ο Τσάρλι Γουίλσον (μέλος του Κογκρέσου από το ανατολικό Τέξας) και ο Γκαστ Αβράκωτος, ο οποίος, σημειώνω en passant, ήταν ένας από τους τότε κατώτερους αξιωματικούς της CIA που είχε κρίνει απαραίτητο το πραξικόπημα της 21ης Απριλίου 1967. Απορώ πώς γλίτωσε από τη 17η Νοέμβρη· το 1975, η συμμορία επέλεξε να εκτελέσει το αφεντικό του Αβράκωτου, Ρίτσαρντ Γουέλτς. Άλλο θέμα αυτό, επιστρέφω στην υπόθεση Αφγανιστάν. Τι έκανε τις ΗΠΑ να πεισθούν να επέμβουν τελικά; Ο φόβος του κομμουνισμού, η έμμονη ιδέα του. Και παρότι της σοβιετικής επέμβασης στο Αφγανιστάν το 1979 είχαν προηγηθεί πολυαίμακτα πραξικοπήματα, δολοφονίες, συγκρούσεις μεταξύ φυλάρχων, ανιψιών και κουμπάρων, θα ξεκινήσω την αφήγηση από αυτή τη μοιραία πολεμική επιχείρηση που είχε στόχο την οικοδόμηση σοσιαλιστικού, τρόπον τινά, κράτους· μια ρωσική χίμαιρα.

Φωτο: O πρόεδρος Ρέιγκαν, ο Γκαστ Αβρακότος και οι ηγέτες μουτζαχεντίν

Οι Σοβιετικοί εισέβαλαν στο Αφγανιστάν τον Δεκέμβριο του 1979 για να στηρίξουν το κυβερνών Δημοκρατικό Κόμμα Μαρξιστών του Λαού που είχε, ας πούμε, καλές προθέσεις αλλά ασθενικά λαϊκά ερείσματα. Οι μαρξιστές-λενινιστές είχαν αρπάξει την εξουσία όπως συνηθιζόταν στο Αφγανιστάν (και στις περισσότερες χώρες του Τρίτου Κόσμου) σε όλη τη διάρκεια του 20ού αιώνα. Αντίπαλοί τους ήταν οι μουτζαχεντίν, υπερπατριώτες ισλαμιστές, τους οποίους στήριζαν οι ΗΠΑ (διστακτικά: μέχρι να κηρυχθεί ο «πόλεμος του Τσάρλι Γουίλσον» με μόνο 5 εκ. δολάρια ετησίως) και, βεβαίως, όπως θα περίμενε κανείς, η Σαουδική Αραβία, το Πακιστάν και άλλα μουσουλμανικά κράτη. Υπενθυμίζω ότι το 1979 βρισκόμασταν ακόμα σε περιβάλλον Ψυχρού Πολέμου κι ότι στο Ιράν εκτυλισσόταν η Ισλαμική Επανάσταση η οποία είχε θαμπώσει όλο τον μουσουλμανικό κόσμο και μαζί, περιέργως, την αριστερά στη Δύση. Το δόγμα που εφάρμοζαν τόσο η αριστερά όσο και η δεξιά ήταν «ο εχθρός του εχθρού μου είναι φίλος μου»: έτσι, η δεξιά στήριζε το φονταμενταλιστικό Ισλάμ στο Αφγανιστάν και στο Πακιστάν για να μπει στη μύτη των άθεων και πραγματιστών Ρώσων, ενώ η αριστερά ήταν χαμένη στη γνωστή της σύγχυση με τους φιλοσοβιετικούς να προσπαθούν να δικαιολογήσουν τη σοβιετική εισβολή ως ανθρωπιστική και προοδευτική ενώ ταυτοχρόνως χειροκροτούσαν την ισλαμική ιρανική επανάσταση που ανέτρεψε τον αμερικανόδουλο Σάχη ως ήττα του ιμπεριαλισμού. Οι ΗΠΑ, για να εκδικηθούν τους μουλάδες για την εκδίωξη του Σάχη, έστειλαν είκοσι πλοία και δύο αεροπλανοφόρα στον Περσικό Κόλπο και στην Αραβική Θάλασσα ―τα οποία έκαναν απλώς μια βολτίτσα.

 Ό,τι να ’ναι δηλαδή. Η ρωσική εισβολή κατάφερε πάντως να μετατρέψει σε γεράκι ακόμα και τον ειρηνόφιλο Τζίμι Κάρτερ: ο πρόεδρος Κάρτερ είδε κυριολεκτικά κόκκινο. Αλλά η στρατιωτική εμπλοκή των Ρώσων στο Αφγανιστάν χρονολογούνταν από τον 19ο αιώνα όταν οι τσάροι ήθελαν να επεκτείνουν τα εδάφη τους στην κεντρική Ασία ―δεν ήταν κάτι καινούργιο. Παρότι το Αφγανιστάν per se δεν είχε ιδιαίτερο οικονομικό ενδιαφέρον, τότε η Βρετανία ανέκοψε τις ρωσικές φιλοδοξίες επινοώντας το λεγόμενο Μεγάλο Παιχνίδι ―που δεν ήταν και τόσο μεγάλο τελικά. Αφορμή του ρωσοβρετανικού ανταγωνισμού ήταν η Υπόθεση Παντζάχ, μια αψιμαχία που ακολούθησε μια επιχείρηση των ρωσικών δυνάμεων κοντά στην όαση Παντζάχ το 1885. Έγινε φασαρία για το τίποτα. Έναν αιώνα αργότερα, στη διάρκεια του Ψυχρού Πολέμου, η ΕΣΣΔ προσπαθούσε να κρατήσει στη σφαίρα επιρροής της το Αφγανιστάν, στο οποίο από το 1955 έστελνε οικονομική και στρατιωτική βοήθεια. Εν πάση περιπτώσει, το 1979-1980, όταν οι Ρώσοι έσπευσαν να βοηθήσουν τους φίλους τους τους μαρξιστές η διεθνής κατάσταση ήταν εκρηκτική: στις 14 Φεβρουαρίου 1979 ο Αμερικανός πρέσβης στο Αφγανιστάν Άντολφ Νταμπς απήχθη από ενόπλους και σκοτώθηκε κατά την επιχείρηση απελευθέρωσής του· οι ΗΠΑ κατηγόρησαν τους Ρώσους (κατά τη γνώμη μου, κι από τις αναγνώσεις που έχω κάνει, τον έφαγαν οι μουτζαχεντίν), ενώ λίγο αργότερα έστειλαν 5.000 στρατιώτες στη… Σαουδική Αραβία για να ενισχύσουν την αντίστασή της έναντι της τάχα επεκτατικής Σοβιετικής Ένωσης. Όταν έχεις τέτοιους φίλους (σαν τη Σαουδική Αραβία), τι τους θέλεις τους εχθρούς. Όσο για την ευφυΐα της CIA, αν και οι αμφιβολίες μας εντάθηκαν μετά την 9/11, ανέκαθεν, η αμερικανική αντικατασκοπεία ήταν επιρρεπής σε γκάφες.

 Το κόμμα των μαρξιστών-λενινιστών του Αφγανιστάν (Λαϊκό Δημοκρατικό Κόμμα) πέρασε μια περίοδο στην παρανομία αλλά απέκτησε κάποια δημοτικότητα στη διάρκεια της βασιλείας του Μοχάμεντ Ζαχίρ Σαχ (1933-1973) και της πρωθυπουργίας του εξαδέλφου του Σαχ, Μοχάμεντ Νταούντ Χαν (1954-1963). Στο κόμμα υπήρχαν δύο πτέρυγες, η Χαλκ (Λαός) και η Παρτσάμ (Σημαία), οι οποίες συνενώθηκαν το 1965 για να διασπαστούν πάλι το 1967, καθώς απευθύνονταν σε διαφορετικά κοινωνικά στρώματα: η Παρτσάμ αντιπροσώπευε την ολιγομελή εθνική αστική τάξη, τους διανοουμένους και τους στρατιωτικούς που επιθυμούσαν μια μετριοπαθή αλλαγή της κοινωνίας προς το σοσιαλιστικότερο ―δικαιότερη αναδιανομή του πλούτου― χωρίς να θιγούν όμως τα βαθιά ριζωμένα πολιτισμικά χαρακτηριστικά της αφγανικής κοινωνίας· η Χαλκ ήταν μια συμμαχία αγροτών και εργατών με πιο ριζοσπαστικό κομμουνιστικό πρόγραμμα. Επικεφαλής της Χαλκ ήταν ο Νουρ Μοχάμεντ Ταράκι, ενώ επικεφαλής της Παρτσάμ ήταν ο Μπαμπράκ Καρμάλ τον οποίον οι περισσότεροι Αφγανοί θεωρούσαν μαριονέτα των Ρώσων (ακόμα και προτού εισβάλλουν οι Ρώσοι). 

Το 1973, ο Μοχάμεντ Νταούντ Χαν κατέλαβε την εξουσία ανατρέποντας το διεφθαρμένο και οικονομικά άπορο βασιλικό καθεστώς, πλην όμως οι προσπάθειές του για οικονομική και κοινωνική ανάκαμψη απέτυχαν. Τον Νταούντ σαμπόταραν οι ίδιοι οι Αφγανοί. Ταυτοχρόνως, το μαρξιστικό κόμμα διχάστηκε ακόμα πιο πικρά όταν δολοφονήθηκε μυστηριωδώς από «δικούς του» ένα επιφανές μέλος του, ο Μιρ Ακμπάρ Χαϊμπέρ. Στις 27 Απριλίου 1978, ο αφγανικός στρατός, που έβλεπε ευνοϊκά το μαρξιστικό κόμμα, ανέτρεψε και εκτέλεσε τον πρωθυπουργό Νταούντ Χαν και μέλη της οικογένειάς του. Με λίγα λόγια φαγώθηκαν μεταξύ τους, με τους μεν να ονομάζουν την κίνηση του στρατού πραξικόπημα και με τους δε να την ονομάζουν λαϊκή εξέγερση. Πρόεδρος του επαναστατικού συμβουλίου και πρωθυπουργός της νεοσύστατης «Δημοκρατίας του Αφγανιστάν» έγινε ο γενικός γραμματέας του μαρξιστικού κόμματος Νουρ Μοχάμεντ Ταράκι. 

 Πάμε παρακάτω. 

 Μετά το πραξικόπημα-εξέγερση, ο Ταράκι προχώρησε σε διώξεις, εξορίσεις και διαγραφές των μελών της αντίπαλης φράξιας σύμφωνα  τόσο με την αφγανική όσο και με τη σοβιετική παράδοση. Κατά τους πρώτους 18 μήνες της θητείας του, εφάρμοσε πρόγραμμα διακυβέρνησης σοβιετικού τύπου με δωρεάν παιδεία για όλους, ισότητα των φύλων και ελευθερίες κατοχυρωμένες ήδη από το Σύνταγμα του 1964. Ο λαός όμως, καθώς ήταν αφοσιωμένος στο Ισλάμ, αντέδρασε βιαίως στις νομικές αλλαγές, απαιτώντας την αυστηρή εφαρμογή της Σαρία. Έτσι, προτού τελειώσει το 1978, ξέσπασε εμφύλιος πόλεμος. Τον Σεπτέμβριο του 1979, την εξουσία κατέλαβε ο αναπληρωτής πρωθυπουργός Χαφιζουλάχ Αμίν: μια ανταλλαγή πυροβολισμών στο προεδρικό μέγαρο είχε ως αποτέλεσμα τον θάνατο του Ταράκι. Ακολούθησαν δυο μήνες αστάθειας: το καθεστώς του Χαφιζουλάχ Αμίν, που είχε κινηθεί εναντίον των εχθρών του στο Κόμμα των Μαρξιστών και ταυτοχρόνως της ισλαμικής εξέγερσης, κατέρρευσε. Η ιστορία του Αμίν αντανακλά όλα τα δεινά του Αφγανιστάν, αλλά δεν έχω χώρο να την αφηγηθώ: τον δολοφόνησαν οι φίλοι του οι Σοβιετικοί την πρώτη μέρα της εισβολής, στις 27 Δεκεμβρίου 1979, ενώ εκείνος πίστευε μέχρι το τέλος ότι δεν θα τον εγκατέλειπαν. 

 Η εισβολή του σοβιετικού στρατού μπορεί να ιδωθεί από τη πλευρά των Ρώσων ως αμυντική ενέργεια έναντι της επέκτασης της Ιρανικής Επανάστασης κι από την πλευρά των ΗΠΑ ως επίθεση στα δήθεν αμερικανικά συμφέροντα· στα μάτια των Αμερικανών, οι Ρώσοι πλησίαζαν ανησυχητικά τις πετρελαιοπηγές του Περσικού Κόλπου, σε μια εποχή όπου οι πετρελαΐκές κρίσεις αποκάλυπταν την εξάρτηση των δυτικών οικονομιών από το πετρέλαιο της περιοχής. Οι Αμερικανοί φρίκαραν τελείως με η σοβιετική εισβολή: ήταν η πρώτη επιχείρηση του Κόκκινου Στρατού εκτός των συνόρων του σοβιετικού συνασπισμού. Για τους Σοβιετικούς πάντως, που δεν είχαν μισθοφόρους όπως οι ΗΠΑ αλλά επιστρατευμένους πολίτες, το Αφγανιστάν εξελίχθηκε σε μια απελπισμένη εκστρατεία με τεράστιες οικονομικές και ανθρώπινες απώλειες που εξάντλησε τη Σοβιετική Ένωση. Οι μουτζαχεντίν κυριολεκτικά λιάνισαν τους Ρώσους ―και οι Αμερικανοί φάνηκαν κατενθουσιασμένοι μπροστά σ’ αυτούς τους τρομερούς μαχητές της ελευθερίας που δεν δίσταζαν να κόβουν κεφάλια. Εδώ, καθώς μπήκαν στη σκηνή ο Τσάρλι Γουίλσον και ο Γκαστ Αβράκωτος μαζί με μια Τεξανή ακροδεξιά εκατομμυριούχο ονόματι Τζόαν Χέρινγκ, ο πόλεμος στο Αφγανιστάν εξελίχθηκε στον έσχατο proxy war του Ψυχρού Πολέμου. Οι ΗΠΑ αγκάλιασαν με πάθος τους μουτζαχεντίν ―ο γερουσιαστής Κλάρενς Λονγκ από το Μαίρυλαντ εθεάθη να κραυγάζει Αλλάχου Αχμπάρ σε αφγανικό ξέφωτο― και καθώς προχωρούσε η δεκαετία του 1980 μάς περίμεναν κάμποσες εκπλήξεις. [συνεχίζεται]

athensvoice.gr