Ανθρωποκτονίες στις ΗΠΑ και ο δείκτης της βίας - Της Σώτης Τριανταφύλλου

Σε πολλές πολιτείες, οι Αμερικανοί ταυτίζουν τη δημοκρατία με το δικαίωμα ένοπλης προστασίας της περιουσίας και των συμφερόντων τους

Σχόλιο για τα αυξημένα περιστατικά εγκληματικότητας και ανθρωποκτονιών στην Αμερική, την ανησυχία για την καθημερινή ασφάλεια και τον ρόλο της αστυνομίας.

Οι στατιστικές δείχνουν ότι στις ΗΠΑ το 2021 αυξήθηκε η βίαιη εγκληματικότητα ―ένοπλες ληστείες, βιασμοί, ανθρωποκτονίες― η οποία είχε σημειώσει απότομη άνοδο το 2020: πάνω από 21.000 φόνοι, έναντι 19.000 το 2019. Αν και από την αρχή της δεκαετίας του 1990 η τάση είναι μειωτική, πιθανότατα η πανδημία την αντέστρεψε, χωρίς αυτό να σημαίνει ότι η εγκληματικότητα έφτασε στα επίπεδα πριν από το 1990. Αντίθετα από τις λαϊκές προκαταλήψεις, η τάση της βίας στις δυτικές κοινωνίες είναι πτωτική σε χρονικό βάθος αιώνων: στην Αγγλία του 13ου αιώνα, οι πιθανότητες να πέσεις θύμα δολοφονίας ήταν περίπου 40 φορές μεγαλύτερες από ό,τι στα μέσα του 20ού. Αλλά, αν και η εξέλιξη των ανθρωποκτονιών στις ΗΠΑ είναι γενικά παράλληλη με εκείνη στη δυτική Ευρώπη, υπάρχουν ορισμένες αμερικανικές ιδιαιτερότητες που ευνοούν το βίαιο έγκλημα.

 Ο αριθμός των ανθρωποκτονιών ανά έτος και ανά 100.000 κατοίκους χρησιμοποιείται ως δείκτης της βίας: η ανθρωποκτονία είναι ξεκάθαρο έγκλημα, ενώ οι άλλες μορφές βίας επηρεάζονται από τις διαφορές στους νομικούς ορισμούς της κάθε χώρας. Με αυτόν τον δείκτη, στις ΗΠΑ σημειώνονται περίπου τέσσερις φορές περισσότερες δολοφονίες από όσες στις συγκρίσιμες χώρες, ενώ, για παράδειγμα, σημειώνονται λιγότερες διαρρήξεις και κλοπές πορτοφολιών. Για την τόσο μεγάλη συχνότητα ανθρωποκτονιών στις ΗΠΑ ευθύνεται η συναισθηματική βία με την οποία οι Αμερικανοί μπορούν να φτάσουν στα άκρα εξαιτίας της οπλοχρησίας. Στις περισσότερες χώρες ένας καβγάς με γροθιές σε μπαρ ή μια ενδοοικογενειακή διαμάχη καταλήγει σε μωλωπισμένους, όχι σε νεκρούς. Αλλά, αν και υπάρχει αλήθεια στον ρόλο της οπλοχρησίας, η αμερικανική περίπτωση είναι λίγο πιο περίπλοκη: η οπλοχρησία δεν λέει ολόκληρη την ιστορία. 

Κατ’ αρχάς, είναι δύσκολο να μιλήσουμε για Αμερικανούς γενικά: υπάρχουν έντονες γεωγραφικές διακυμάνσεις στη συχνότητα των ανθρωποκτονιών. Επίσης, όπως είναι ευρέως γνωστό και κατανοητό, συμβαίνουν πολύ περισσότερες όπου λείπει η νόμιμη και σταθερή απασχόληση: σε συνοικίες και πόλεις με επισφαλή, περιστασιακή απασχόληση και παραοικονομία, ιδίως εμπόριο ναρκωτικών, αναμένεται εκτεταμένη βία. Προστίθεται ο παράγοντας απόσυρσης των φορέων του κράτους ―από την αστυνομία μέχρι τα ταχυδρομεία― με αποτέλεσμα να παγιώνονται εστίες ανεξέλεγκτης ανομίας: το φαινόμενο της απόσυρσης του κράτους παρατηρήθηκε για τρεις δεκαετίες σε πολλές συνοικίες αμερικανικών πόλεων, είτε λόγω αμέλειας, είτε λόγω redlining, καθώς και σε ορισμένα γαλλικά προάστια όπου οι ισλαμικές ηγεσίες μετακινήθηκαν στα κέντρα της παραοικονομίας και της εξουσίας. Αντί να ενισχυθεί η παρουσία των επίσημων αρχών, οι αρχές αποδυναμώθηκαν: στη Γαλλία εφαρμόζεται σήμερα επανορθωτική πολιτική· στις ΗΠΑ λιγότερο.

Ένα δυσανάλογο ποσοστό των ανθρωποκτονιών στις ΗΠΑ παρατηρείται στον Νότο και σε εκείνα τα μέρη της Δύσης όπου δεν αναγνωρίζεται το κρατικό μονοπώλιο της νόμιμης βίας. Η διαδικασία θέσπισης αυτού του μονοπωλίου ήταν πολύ καθυστερημένη και λιγότερο εμπεριστατωμένη στον Νότο από ό,τι στον Βορρά: στις νότιες πολιτείες η αυτοδικία ήταν πιο διαδομένη κυρίως λόγω της κουλτούρας της «τιμής» (μονομαχίες κτλ). Λόγου χάρη, για πάνω από έναν αιώνα, σε πολλές νότιες πολιτείες, ήταν νόμιμο να σκοτώσει ένας άνδρας τη μοιχαλίδα γυναίκα του ― μάλιστα, στη δεκαετία του 1920, σε μια επίδειξη εξίσωσης των φύλων, η πολιτεία της Τζόρτζια κατέστησε νόμιμη σε περίπτωση μοιχείας τη συζυγοκτονία και εκ μέρους των γυναικών. Τα λιντσαρίσματα Αφροαμερικανών μειώθηκαν από το 1920, αλλά συνέβαιναν σποραδικά μέχρι το 1960: αν εξετάσουμε την αμερικανική εγκληματικότητα, θα διαπιστώσουμε συσχέτιση μεταξύ της συχνότητας των λιντσαρισμάτων στο παρελθόν και των ανθρωποκτονιών σήμερα, καθώς και ―αυτό είναι το πιο σημαντικό― συσχέτιση μεταξύ της θανατικής ποινής και των vigilante και των λιντσαρισμάτων στο παρελθόν. Σήμερα, η θανατική ποινή εφαρμόζεται θεσμικά εκεί όπου κάποτε εφαρμοζόταν μέσω της αυτοδικίας. Πιθανότατα η θέσπισή της αυξάνει το βίαιο έγκλημα ―είναι σχεδόν σίγουρο ότι δεν το μειώνει.

Κατά κάποιον τρόπο, στις ΗΠΑ η δημοκρατία ήρθε πολύ νωρίς: στη δυτική Ευρώπη προηγήθηκαν σταδιακές διαδικασίες συγκεντρωτισμού των μέσων άσκησης βίας σε όλο και λιγότερα χέρια και τελικά εγκαθιδρύθηκε ένας λίγο-πολύ αποτελεσματικός μονοπωλιακός μηχανισμός στα χέρια των βασιλιάδων. Από τη στιγμή που στο τέλος του 17ου και στον 18ο αιώνα δημιουργήθηκαν σταθερά μονοπώλια βίας της εξουσίας, ο λαός δεν μπορούσε να τα αμφισβητήσει ή να τα καταστρέψει· μπορούσε μόνο να συμμετέχει σε αυτά με το να τα ελέγχει. Εξού και ο εκδημοκρατισμός του κράτους. Στη Βόρεια Αμερική δεν προηγήθηκε φάση συγκεντρωτισμού: οι Αμερικανοί δεν είχαν χρόνο να συνηθίσουν τον αφοπλισμό· παρέμεινε ζωντανή η ιδέα ότι η ύπαρξη ενός μονοπωλίου ισχύος ήταν ανεπιθύμητη κι ότι ο απλός άνθρωπος είχε δικαίωμα στην αυτοάμυνα. Έτσι, σε πολλές πολιτείες, οι Αμερικανοί ταυτίζουν τη δημοκρατία με το δικαίωμα ένοπλης προστασίας της περιουσίας και των συμφερόντων τους. Οι πολιτοφυλακές επιζούν εξαιτίας μιας αντίληψης για το κράτος και για την ατομική ευθύνη η οποία πρέπει να αποδοθεί στον τρόπο δημιουργίας της αμερικανικής κοινωνίας: εποικισμός, εμπόλεμη ανεξαρτητοποίηση από την Ευρώπη, κατάκτηση και εξαγορά εδαφών, σύγκρουση με ξένους και ιθαγενείς πληθυσμούς ―άρα ανταγωνισμός για τη γη και τους οικονομικούς πόρους, για την ασφάλεια και για την «τιμή». Παρόμοιες διαδικασίες είχαν εκτυλιχθεί και στην Ευρώπη πολύ νωρίτερα από τον 18ο και 19ο αιώνα. 

 Ακόμα και η παρουσία της αμερικανικής αστυνομίας αντανακλά την Κατάκτηση της Δύσης: στην πραγματικότητα, η αστυνομία, που κατηγορείται συχνά για καταχρήσεις εξουσίας, είναι ο μοναδικός κρατικός φορέας (κοινοτικός, πολιτειακός, ομοσπονδιακός) που χαίρει σεβασμού στις ΗΠΑ. Και παρ’ όλ’ αυτά, ένα μέρος των καταχρήσεων εξουσίας οφείλεται στο ότι δεν κατέχει το μονοπώλιο της βίας: έτσι, η αντιπαράθεση μεταξύ δυνάμει ενόπλων καταλήγει σε ανθρώπινες απώλειες. 

 Η ανησυχία για την καθημερινή ασφάλεια, η απουσία ισχυρού δικτύου προστασίας ―και αντ’ αυτού η παρουσία ισχυρού δικτύου ποινών― διαμορφώνει τέτοια συναισθήματα και τέτοια πρότυπα διαχείρισής τους ώστε επιβραδύνεται η ίδια η εκπολιτιστική διαδικασία. Με λίγα λόγια, ενώ η σοσιαλδημοκρατία εμποδίζει τους ανθρώπους να επιτίθενται ο ένας στον άλλον ―όταν υπάρχει δίκτυο προστασίας, η οπλοχρησία γίνεται περιττή (τουλάχιστον μακροπρόθεσμα)― το αμερικανικό σύστημα δεν μπορεί να τους εμποδίσει. Το «μικρό» κράτος που επιζητούν οι περισσότεροι Αμερικανοί φοβούμενοι ασφυκτικό έλεγχο και γραφειοκρατία έχει σοβαρές επιπτώσεις τόσο στην εξασφάλιση της ατομικής ακεραιότητας όσο στην άσκηση της επιβολής του νόμου. Στις ΗΠΑ, διατηρείται ο μύθος του μικρού κράτους, πλην όμως, για να συγκρατηθεί η κοινωνία και μην ξεσπάσουν εμφύλιες συγκρούσεις, ο νόμος επιβάλλεται βιαίως. Αυτή η βία, στην οποία πράγματι συμμετέχουν οι πολίτες μέσω της οπλοχρησίας, εξασθενεί την κοινωνική συνοχή η οποία είναι έτσι κι αλλιώς αβέβαιη εξαιτίας της «υπερβολικής» εθνοτικής και θρησκευτικής πολυμορφίας.

Εν κατακλείδι, το υψηλό ποσοστό ανθρωποκτονιών αποτελεί στοιχείο της αμερικανικής ταυτότητας ―της δημιουργίας του έθνους, της συνταγματικής νομιμότητας, της μυθολογίας― και η αντιμετώπισή του είναι εξαιρετικά δύσκολη: για να πάψουν οι Αμερικανοί να σκοτώνονται μεταξύ τους, και σε πολλές περιπτώσεις να μεταφέρουν την κουλτούρα της βίας εκτός των συνόρων τους, χρειάζονται μια διαδικασία εκπολιτισμού σαν αυτή που ανέλυε ο Norbert Elias για τους Γερμανούς. Χρειάζονται χρόνο, χρειάζονται γεγονότα που να τους πείσουν για συνταγματικές μεταρρυθμίσεις, χρειάζονται κράτος που να κατέχει το μονοπώλιο της βίας και που να το εφαρμόζει σε πλαίσιο νομιμότητας και συναίνεσης. Κοντολογίς, χρειάζονται απαλλαγή από τον ατομικό και εθνικό φόβο ο οποίος υπαγορεύει την πολιτική τους συμπεριφορά στο εσωτερικό και τη στρατηγική τους στον διεθνή χώρο.  

Athens Voice