Πρέσπες μέσα στον χρόνο - Του Απόστολου Βεργή

Η έννοια της επιστροφής είναι μια έννοια που κατά καιρούς έχει απασχολήσει πολλούς φιλοσόφους. Συνδέεται με την μοίρα, με την τύχη, ίσως και με τον εσωτερικό μας κόσμο. Ήταν 1993 όταν είχα επισκεφτεί την περιοχή των Πρεσπων για πρώτη μου φορά, όντας φοιτητής, σε μια εποχή παράξενη, στο μεταίχμιο μεγάλων αλλαγών.Τότε ο Ανδρέας Παπανδρέου είχε κηρύξει το εμπάργκο κατά της σημερινής Βόρειας Μακεδονίας, στη Φλώρινα γινόταν ένας ψιλοχαμός λόγω των γυρισμάτων της ταινίας του Θεόδωρου Αγγελόπουλου "Το μετέωρο βήμα του Πελαργού " που είχαν προηγηθεί, ο πρώτος κύκλος της μετανάστευσης των Αλβανών στον τόπο μας ολοκληρώνονταν, οι κοινωνίες μας ήταν ακόμα σχετικά κλειστές, δεν υπήρχαν ούτε κινητά, ούτε και ίντερνετ, ήταν ακόμα τα κανάλια λίγα (στο γουοκμαν που είχα μαζί μου τότε μπορούσες να ακούσεις μόνο ψαλμωδίες από το σταθμό του τότε θρησκευτικού ηγέτη της περιοχής Αυγουστίνου και σλαβικους σταθμούς) και η ανάπτυξη ήταν ακόμα κάτι ξένο (στον Άγιο Γερμανό  κοβόταν το ρεύμα μετα από κάποια ώρα το βράδυ λόγω μη αντοχής του δικτύου). Μέσα σε αυτή την κατάσταση βρέθηκα εκεί για ακαδημαϊκούς λόγους και την πάτησα, όπως την πατούσα και ακόμα την πατάω κάθε που βρίσκομαι κοντά στη φύση, πιο σωστά στην ελληνική ύπαιθρο. Ξεφεύγω και αφοσιωνομαι στην αποτύπωση των στιγμών, μην και τις χάσω, για να μπορώ αργότερα να τις διαδίδω, να μαθαίνει ο κόσμος μέρη και ιστορίες που τα αφορούν, την ομορφιά και τις πληγές τους.

Πέρασαν από τότε χρόνια, δεκαετίες ολόκληρες. Ουδέποτε πήγε στο μυαλό μου μια επιστροφή σε αυτά τα μέρη. Όμως η μοίρα είχε άλλα σχέδια και με διέψευσε. Και να μαι πάλι στους Ψαράδες, στον Άγιο Αχίλλειο, στο Βροντερό, στον Άγιο Γερμανό, να φωτογραφίζω, να θυμάμαι, να συγκρίνω, να συγκινούμαι και να προσπαθώ να μπω σε λογικές και τρόπους άλλων εποχών που κινούνται ανάμεσα στην εποχή του Βυζαντίου και στην εποχή του ελληνικού εμφυλίου πολέμου. 

Η ονομασία της περιοχής ως Πρέσπες υπάρχει ήδη στους βυζαντινούς χρόνους. Μιλάμε για ένα μέρος που έχουν συναντηθεί κατά καιρούς και έχουν αναμετρηθεί οι πιο πολλοί από τους λαούς που κατοικούν στη  βαλκανική χερσόνησο. Συχνότατα εμπόλεμη ζώνη που σημαίνει και μελαγχολία, πολιτισμικά συντρίμμια, εγκαταλειμμένοι χώροι (σπίτια, χωριά κτλ), η μακεδονική μελαγχολία στο απόγειό της.

Επί της κυριαρχίας στην περιοχή του Τσάρου των Βουλγάρων Σαμουήλ οι Πρέσπες έγιναν κέντρο διοίκησης, ειδικά το Νησί Άγιος Αχίλλειος άκμασε. Ο Τσάρος εκεί δημιούργησε την βασιλική του Αγίου Αχιλλείου - πια από αυτή έχουν μείνει μόνο χαλάσματα μετά από καταστροφή του ναού,  όχι από τίποτα μουσουλμάνους βάρβαρους αλλά από χριστιανούς από αυτούς των σταυροφοριών.

Η περιοχή ως την εποχή της εικονομαχιας υπαγόταν θρησκευτικα στο Πατριαρχείο Ρώμης, μετά όμως υπήχθη στο Πατριαρχείο Κωνσταντινουπόλεως και διοικητικά στο θεμα της Θεσσαλονίκης. Ο Τσάρος των Βουλγάρων Συμεών ήταν ο πρώτος που πέρασε τον χώρο σε σλαβική κατοχή, με τους διαδόχους του να παγιωνουν μια κατάσταση κατά την οποία ο χωρος των Πρεσπων γίνεται ένας από τους πυρήνες μιας εκκολαπτόμενης αυτοκράτορας που όμως δεν ευημέρησε για πολύν καιρό. Ο Τσάρος των Βουλγάρων Σαμουήλ όταν προσπάθησε να κάνει το μεγάλο βήμα απέτυχε, προσκρούοντας στην ισχύ, στην σκληραδα, στην κυνικότητα και στο ηγετικό σθένος του βυζαντινού αυτοκράτορα Βασιλείου του β'.  έχρι τότε όμως, για την περιοχή των Πρεσπων η παρουσία του Σαμουήλ λειτούργησε αναπτυξιακά που λέμε εμείς οι μοντέρνοι, κάνοντας πρωτεύουσα ουσιαστικά τού κράτους τους το νησί τού Άγιο Αχιλλείου. Οχυρωσε την περιοχή, ενισχύοντας τις φυσικές οχυρώσεις της καθώς το σημερινό νησί τότε ήταν μια άκρη χερσόνησου • ήταν μια λωρίδα γής που κατέληγε εκεί που είναι το νησί που πάνω της υπήρχε λιθόκτιστος δρόμος• πια η άνοδος των νερών βύθισε μες στη λίμνη και τη λωρίδα γης και τα κτίσματα (πύργους) που υπήρχαν πάνω σ αυτη, αφήνοντας εκτός νερού μόνο το νησάκι. Αφού ο Σάμουηλ κατέλαβε τη Λάρισα μετακόμισε από κει στις Πρέσπες μεγάλο αριθμό Λαρισαίων, κυρίως μαστόρων με σκοπό την οικιστική ανάπτυξη της περιοχής, μαζί με αυτούς μετέφερε και τα οστά του πολιούχου της Λάρισας Αγίου Αχίλλειου, προς τιμήν του οποίου έφτιαξε τη γνωστή βασιλική. Μαλιστα παραβατικα διόρισε και επίσκοπο δικό του- φευ, οι στρατιωτικές νίλες που υπέστη απο τον στρατο του Βασίλειου του β' που ακολούθησαν έκαναν ξανά τους Βυζαντινούς κυρίαρχους της περιοχής, οι οποίοι Βυζαντινοί ενίσχυσαν τις οχυρώσεις με κάποια καστρα.

Η παρακμή του Βυζαντινού κράτους βρήκε τις Πρέσπες στα χέρια των Αλαμάνων, ως δώρο εξημέρωσης από τους βυζαντινούς,. Αυτοί μαζί και με Φράγκους κατέστρεψαν την βασιλική του Αγίου Αχίλλειου με στόχο τους βασικά το πλιάτσικο αλλά και την καταδειξη του ηγεμονικού ρόλου του Πάπα. Η περιοχή δέχθηκε κι άλλες επιδρομές όπως αυτή των Νορμανδών και η παρακμή του βυζαντινού κράτους την παρέσυρε κι αυτή σε παρακμή και αφού άλλαξε αρκετούς κυρίως βυζαντινογενής εξουσιαστές επάνω της κατάληξε όπως όλος ο Ελλαδικός χώρος να καταπέσει σε κατάσταση οθωμανοκρατίας.

Ψιλοαδιαφόρησαν όπως φαίνεται για την περιοχή οι Οθωμανοί. Την έκαναν βοεβοδιλίκι. Διοικητικό διαμέρισμα κατά την σύγχρονη ορολογία. Αυτή η αδιαφορία ευνόησε την ανάπτυξη της ληστείας και πληθυσμοί ολόκληροι μετακινήθηκαν όντας απροστάτευτοι από ληστές που δρούσαν στην περιοχή. Την εποχή της επανάστασης του 1821 υπήρξε μια ανάπτυξη, με τα χωριά να φτάνουν τον αριθμό 46 παρόλη την ελονοσία που έπληττε τους κατοίκους. Πολλοί πρόσφυγες εξ αιτίας των πολέμων που έγιναν στη βαλκανική κατά τον δέκατο ένατο αιώνα βρέθηκαν εκεί προερχόμενοι από περιοχές που γινόταν μάχες είχαν βρεθεί εκεί ψάχνοντας για καταφύγιο ιδρύοντας νέα χωριά, βοσκώντας, καλλιεργώντας, πουλώντας κι αγοράζοντας.

Η ίδρυση της Βουλγαρικής Εξαρχίας και οι συνθήκες που υπογράφηκαν μετά το πρώτο μισό του δέκατου ένατου αιώνα δημιούργησαν προστριβές και ανταγωνισμό μεταξύ των Βουλγάρων που πατούσαν πάνω στις θεωρίες του πανσλαβισμού και των Ελλήνων που πρώτοι αυτοί εκεί έφτιαξαν πολιτισμό. Μετά το 1923 και αφού ήδη είχε γίνει η τελική μοιρασιά, εκεί εγκαταστάθηκαν πρόσφυγες προερχόμενοι από την Σμύρνη και τον Πόντο.

Εδώ πρέπει να σταθώ και σε μια πολύ μικρή περίοδο μεταξύ του 1331 και 1386 ΜΧ που η περιοχή των Πρεσπων βρέθηκε κάτω από την εξουσία του πιο σημαντικού Κράλη των Σέρβων Στεφάνου Δουσάν και των διαδόχων αυτού. Πρέπει να σταθώ γιατί τότε εγκαταστάθηκαν εκεί και στην ευρύτερη περιοχή οι Αρβανιτόβλαχοι οι οποίοι γενικώς έχουν βοηθήσει πολύ στην οικονομική και πολιτιστική ανάπτυξη όπου έχουν βρεθεί. Επίσης σε εκείνη την εποχή χρονολογούνται και οι βραχογραφίες που υπάρχουν στα βράχια γύρω από την μεγάλη Πρέσπα.

Αλλά ας πάμε εκεί που είχαμε μείνει. Στον εικοστό πια αιώνα και σε ένα μεγάλο αγκάθι που σχεδόν για χρόνια ερήμωσε αυτόν τον τόπο: Τον ελληνικό εμφύλιο πόλεμο. Τα όρη Γράμμος και κυρίως το Βίτσι που βρίσκεται παραπλεύρως των λιμνών ήταν το βασικό πεδίο μαχών μεταξύ του Εθνικού και του Δημοκρατικού στρατού Ελλάδας. Όπως πάντα ύστερα από τόσο σκληρές μάχες όσο αυτές που έγιναν εκεί, τα πεδία ερημώνουν, τα μίση πολλαπλασιάζονται, η οικονομική ύφεση πλήττει τους πάντες, εντείνονται οι εγκαταλείψεις και η μετανάστευση γίνεται θεσμός. Είχα σοκαριστεί όταν πρωτοειχα πάει εκεί το 1993 σαν είδα εγκαταλελειμμένα χωριά, σπίτια με καρφωμένα τα παράθυρα, πολυβολεια, μέχρι και μια σπηλιά που λέγαν οι ντόπιοι ότι στέγαζε το πρόχειρο νοσοκομείο του Δημοκρατικού στρατού Ελλάδας: Παρακμή τής παρακμής - ταυτόχρονα όμως κι ένα σημείο καμπής μετά το οποίο κάποια στιγμή θα ακολουθούσε ανάπτυξη.

Ανάπτυξη στην οποία βασικό ρόλο έπαιξαν δύο πράγματα κατά τη γνώμη μου: α) η επιστήμη (εξ αιτίας της οποίας είχα βρεθεί εκεί το 1993 για να μελετήσω τις Πρέσπες ως υδροβιότοπο ενταγμένο στην συνθήκη Ραμσααρ), και β) το μεράκι και οι εμπνεύσεις κάποιων ντόπιων πολιτισμικών, πολιτικών και οικονομικών παραγόντων. Η ένταξη των λιμνών στην συνθήκη Ραμσααρ α) προστάτεψε την περιοχή από αυθαιρεσίες και β) έφερε στην περιοχή κόσμο ψαγμένο: μελετητές,  φωτογράφους φύσης, ιστορικούς κτλ, ανθρώπους οι οποίοι εκτίμησαν τον χώρο και τον διαφημισαν. Όχι όμως ασυγρατητα εμπορικά αλλά με την ευαισθησία του προσκυνητή. Αλλά και οι ντόπιοι, πρώτα από όλα έφτιαξαν την γέφυρα προς τον νησί του Αγίου Αχίλλειου, φρόντισαν ώστε να γίνονται εκεί και πολιτιστικές εκδηλώσεις, από ότι είδα με χαρά φροντίζουν και για την καθαριότητα που είναι μεγάλο πράγμα.

Το μέρος το βρήκα σε πολύ καλύτερη κατάσταση από αυτή που το είχα αφήσει το 1993, που το ρεύμα κάθε τόσο έπεφτε, που δεν υπήρχαν σχεδόν καθόλου καταλύματα - το φαγητό παρέμεινε όμως εξαιρετικής ποιότητας, η ανάπτυξη του τουρισμού με σχετικά ήπιο τρόπο έχει δώσει ακόμα μια διέξοδο στους ντόπιους πέρα από τις ενασχολήσεις τους με την καλλιέργεια φασολιών,  την κτηνοτροφία και την αλιεία,με το τοπίο να αποπνέει μυστήριο, λες και το Βυζάντιο δεν έφυγε ποτέ από κει, με τα ασκηταρια και τις εκκλησίες να εκπέμπουν ηρεμία, Με το μαλακό φως να διευκολύνονει κάθε φωτογράφο, δίνοντας δυνατότητες για λήψεις των τοπιων και των πραγμάτων από πολλές γωνίες.

Γύρισα όλη την περιοχή περίπου τρέχοντας, τρέχοντας ακόμα και στις ανηφόρες. Δεν ξέρω πώς, αλλά οι δυνάμεις που χω μέσα μου εκεί ένιωθα να 'χουν πολλαπλασιαστεί- μαγεία με ιστορικό υπόβαθρο μέσα σε περιβάλλον με την σχεδόν παρθένα φύση να κυριαρχεί. Άγιος Γερμανός, Ψαράδες, νησί Αγίου Αχίλλειου, Βροντερό - στα ενδιάμεσα όλη η ουσία. Σαν σε ένα βίντεοκλιπ να περνούν απ το μυαλό: Βυζαντινοί πολεμιστές, Βούλγαροι ηγεμόνες, ασκητές-καλόγεροι, ορθοδοξία, κόσμος να πάει και να 'ρχεται, αντάρτες, αγρότες,κτηνοτρόφοι κι εσχάτως οδηγοί τουριστικών λεωφορείων. Αυτός είναι ο κόσμος των Πρεσπων μέσα στην ιστορική του εξέλιξη κι η φύση ένας ξενιστής που βοηθά όσουν την σέβονται.

Απόστολος Βεργής, συγγραφέας