Μπουζούκι και μελοποιημένη ποίηση (Μια άκρως ερωτική σχέση)

Γράφει ο Βαγγέλης Ρέτσας *

Φωτό: Pixabay.com

Στα τέλη της δεκαετίας του 1950 κι ενώ το λαϊκό τραγούδι συνεχίζει ακάθεκτο την πορεία του, εμφανίζεται κάτι καινούργιο στο μουσικό στερέωμα, που έμελλε να αλλάξει σημαντικά τη ροή των πραγμάτων στο συγκεκριμένο χώρο.

Μιλούμε για την εμφάνιση του Μίκη Θεοδωράκη και την μελοποίηση του «Επιτάφιου» του Γιάννη Ρίτσου.

Μα, ας τα πάρουμε απ΄την αρχή.

Ο επιτάφιος γράφτηκε στα 1936 όταν ο Ρίτσος παίρνοντας το «Ριζοσπάστη» εκείνης της ημέρας είδε στην πρώτη του σελίδα τη φωτογραφία της μάνας ενός δολοφονημένου εργάτη να μοιρολογεί πάνω απ’ το άψυχο κορμί του, καταμεσίς του δρόμου.

Όλα αυτά συνέβησαν κατά τη διάρκεια της μεγάλης απεργίας των καπνεργατών στη Θεσσαλονίκη τον Μάη της ίδιας χρονιάς.

Το δικτατορικό καθεστώς του Μεταξά διέταξε την αστυνομία και το στρατό να διαλύσει τις κατά τόπους συγκεντρώσεις των απεργών.

Κάποια στιγμή κι εντελώς ξαφνικά, η αστυνομία άρχισε να πυροβολεί εναντίον του συγκεντρωμένου πλήθους. Οι εργάτες – απεργοί αντέδρασαν και ακολούθησε μακελειό.

Ο απολογισμός τραγικός. Δώδεκα (12) οι νεκροί και γύρω στους τριακόσιους (300) οι τραυματίες. Πρώτος νεκρός ο Τάσος Δούσης. Ετών εικοσιπέντε (25).

Την επομένη, η εφημερίδα «Ριζοσπάστης» αφιερώνει εκτενές ρεπορτάζ απ’ τη σφαγή, καθώς επίσης και την φωτογραφία της μάνας που κλαίει και οδύρεται πάνω από το άψυχο κορμί του γιού της.

Βλέποντας τη συγκεκριμένη εικόνα ο Ρίτσος συγκλονίζεται και κλείνεται για τρία μερόνυχτα στην κάμαρή του χωρίς φαί, χωρίς νερό κι όταν πια φτάνει στην τέλεια εξάντληση τελειώνει τα τρία από τα είκοσι ποιήματα.

Τα παραδίδει στο εκδοτικό της εφημερίδας «Ριζοσπάστης» όπου και δημοσιεύονται υπό τον τίτλο «Μοιρολόι». 

Μετά ένα περίπου μήνα, κυκλοφορούν 14 ποιήματα με τίτλο «Επιτάφιος-Τραγούδια για το μακελειό της Θεσ/νίκης». 

Το συγκεκριμένο βιβλίο θα κυκλοφορήσει σε 10.000 αντίτυπα. 

Τα τελευταία 250 εναπομείναντα κάηκαν στις στήλες του Ολυμπίου Διός μαζί με άλλα «ανατρεπτικά» βιβλία απ’ το δικτατορικό καθεστώς της 4ης Αυγούστου.

Η 2η έκδοση πραγματοποιείται απ’ τον εκδοτικό οίκο Κέδρος στα 1956 που πλέον περιέχει όλα τα ποιήματα, σύνολο 20.

Η πρώτη ηχογράφηση του Επιτάφιου γίνεται με ευθύνη του Μάνου Χατζηδάκι, χωρίς συμμετοχή μπουζουκιών βέβαια, ενώ τα τραγούδια ερμηνεύει κατ’ εντολή του Μάνου η Νάνα Μούσχουρη.

Η περίτεχνη, ομολογουμένως, ενορχήστρωση του Χατζηδάκι απ’ τη μια και η αισθαντική, τρυφερή, άμαθη όμως στα βάσανα, κοριτσίστικη φωνή της Μούσχουρη απ’ την άλλη, δεν στάθηκαν ικανά να σηκώσουν το βάρος που κουβαλούσε η ποίηση του Ρίτσου.

Γι’ αυτό, ο Θεοδωράκης μπαίνει εκ νέου στο στούντιο, χρησιμοποιώντας τώρα καθαρή λαϊκή ορχήστρα υπό την διεύθυνση του δεξιοτέχνη μπουζουξή και σημαντικού λαϊκού συνθέτη Μανώλη Χιώτη. 

Το τραγουδιστικό μέρος καλείται να αναλάβει ο Γρηγόρης Μπιθικώτσης με την Καίτη Θύμη, μιά έξοχη λαϊκή τραγουδίστρια της εποχής η οποία τον σιγοντάρει.

Η δεξιοτεχνία του Χιώτη, σε συνδυασμό με τη δωρική, κρυστάλλινη, λαϊκή φωνή του Γρηγόρη, απογείωσαν το έργο, το οποίο αγκαλιάστηκε δυνατά από το ευρύ κοινό.

Στους κύκλους της διανόησης όμως, ο Επιτάφιος, με τα μπουζούκια του Χιώτη και τη φωνή του Μπιθικώτση, ξένισε, με αποτέλεσμα, η πλειοψηφία των ανθρώπων της τέχνης και των γραμμάτων, να τον σνομπάρουν συνειδητά.

Ακόμα κι ο ίδιος ο Ρίτσος ακούγοντάς τον, απογοητεύτηκε και σύμφωνα με δική του ομολογία, του φάνηκε κάπως φτηνό.

«Ήταν σα να ρίξαμε τα άγια των αγίων στα σκυλιά » λέγεται πως είπε τότε ο ποιητής, ο οποίος αργότερα αναγκάστηκε, εκ των πραγμάτων, ν’ αλλάξει άποψη, λέγοντας ότι τελικά μέσω της μουσικής, ένα ευρύ κομμάτι του λαού ήρθε σε επαφή με το ποίημα, το κατάλαβε και τελικά το έκανε κτήμα του.

Βέβαια, δεν πρέπει να ξεχνούμε πως το ρεμπέτικο και λαϊκό τραγούδι, εκείνη την εποχή, για όλο σχεδόν το φάσμα της διανόησης, θεωρείτο ως ένα είδος χαμηλής ποιότητας, χωρίς καμμιά ιδιαίτερη αξία.

Έτσι, ξεκίνησε ο πόλεμος των Επιταφίων, ο οποίος σημειωτέον είχε και μια τρίτη εκτέλεση με την Μαίρη Λίντα, επίσης υπό τη διεύθυνση του Χιώτη.

Κατά τη γνώμη μας, η μελοποίηση του συγκεκριμένου ποιήματος, εγκαινιάζει την απαρχή μιας νέας εποχής στο Ελληνικό τραγούδι με προεξάρχοντες τον Θεοδωράκη και Χατζηδάκι.

Video από GPITRAL4 Greek Music Ελληνική Μουσική

Οι δύο συνθέτες, έχοντας ως εφόδιο τις τρανές μουσικές σπουδές τους και το αδιαμφισβήτητο ταλέντο τους, εισχωρούν σε μια παρθένα περιοχή (αυτήν του λαϊκού τραγουδιού), τρυγώντας ό,τι καλύτερο βρίσκουν.

Παίρνοντας μια τέτοια μελωδική προίκα, εγκαινιάζουν μια νέα εποχή στα μουσικά πράγματα και η αρχή γίνεται φυσικά με την μελοποίηση του Επιτάφιου. 

Μετά απ’ αυτό κι άλλοι αξιόλογοι συνθέτες σπεύδουν και μελοποιούν ποιήματα και ολόκληρα έργα ποιητών χρησιμοποιώντας στη συντριπτική πλειοψηφία τους μπουζούκι και λαϊκή ορχήστρα στα τραγούδια τους.

Video από MrAsterios13

Ποιήματα και ποιητικές συλλογές μεγάλης αξίας γίνονται κτήμα ενός ευρύτερου φάσματος του λαού μας και ποιητές όπως ο Ελύτης, ο Γκάτσος, ο Σεφέρης, ο Ρίτσος, ο Βάρναλης, ο Λειβαδίτης, ο Δημήτρης Χριστοδούλου, ο Μάνος Ελευθερίου, ο Λευτέρης Παπαδόπουλος αλλά και ξένοι, όπως ο Λόρκα, ο Πάμπλο Νερούντα, ο Ναζίμ Κιχμέτ γίνονται γνωστοί οι ίδιοι και το έργο τους, μέσα από το νέο λαϊκό τραγούδι, αυτό που ονομάστηκε «Έντεχνο».

Video από CobaltEclectic

Πράγματι λοιπόν, στα περισσότερα αυτά έργα στην συντριπτική τους πλειοψηφία χρησιμοποιήθηκε λαϊκή ορχήστρα με πρωταγωνιστή το μπουζούκι και τον λαϊκό τραγουδιστή.

Κατά τη γνώμη μας αυτή η έκφανση του λαϊκού τραγουδιού είναι η πιο ρωμαλέα και κυρίως στέλνει στον κάλαθο των αχρήστων όλες εκείνες τις απόψεις περί αλήτικου ρεμπέτικου και αμαρτωλού μπουζουκιού. 

Φυσικά, κυνήγηθηκε βάναυσα απ’ την επίσημη κρατική κουλτούρα, ιδίως στα χρόνια της επταετίας με την χουντική λογοκρισία.

Ήταν όμως τόση η δύναμη του και η αγάπη του κοινού γι΄αυτό το νέο τραγούδι με τη μελοποιημένη ποίηση, που ακόμα και στα χρόνια των συνταγματαρχών παιζόταν και τραγουδιόταν στις μπουάτ της εποχής και αλλού, με τσιλιαδόρους φυσικά για κάθε περίπτωση. Σε αυτά τα χρόνια μάλιστα, αρκεί και μόνο ν΄άκουγες Θεοδωράκη φερ’ειπείν, και σε μπουζούριαζαν με ανυπολόγιστες συνέπειες. Σε περιλάβαινε το ΕΑΤ-ΕΣΑ  και …

Video από gerodimos123

Τα τραγούδια του Θεοδωράκη φυσικά, ήταν εξ ολοκλήρου απαγορευμένα. Είναι άξιο λόγου το περιστατικό με τον ίδιο, όταν ήταν εξόριστος στη Ζάτουνα. (ένα ορεινό χωριό της Πελοποννήσου). Κάποια στιγμή κι ενώ είχαν δώσει την άδεια στον Μίκη να έχει και να χρησιμοποιηεί το πιάνο, ο ίδιος είχε κουραστεί γράφοντας συμφωνική μουσική και για να χαλαρώσει άρχισε να παίζει δικά του τραγούδια.

Σχεδόν αστραπιαία, ένας εκ των φρουρών του, ανοίγει την πόρτα του δωματίου που έπαιζε ο συνθέτης και του λέει: «Κύριε Μίκη, σας παρακαλώ σταματείστε. Τα τραγούδια Θεοδωράκη απαγορεύονται».

Video από PAMPOSCY

Στα χρόνια όμως της μεταπολίτευσης κι ενώ για ένα διάστημα ακόμα κυνηγιούνταν ανελέητα αυτού του είδους η μουσική, έγιναν τόσες συναυλίες με τεράστια συμμετοχή του κοινού, που έμειναν ανεπανάληπτες. Ακόμα και σήμερα γίνονται μεγάλες συναυλίες με επίσης μεγάλη συμμετοχή του κοινού γιατί ο κόσμος διψά για καλό λαϊκό τραγούδι και ξέρει να το αναγνωρίζει.

 * Βαγγέλης Ρέτσας, μουσικός - Φλεβάρης 2024