Από τη Σχολή της Χάλκης στην Παναγία του Σουμελά - του Χρήστου Ιακώβου*

Αναμφίβολα, η λειτουργία που τελέστηκε, προεξάρχοντος του Οικουμενικού Πατριάρχη μετά από 88 χρόνια, στην Παναγία του Σουμελά στον Πόντο, αποτελεί ένα σημαντικό εκκλησιαστικό γεγονός  στην σύγχρονη ιστορία του Πατριαρχείου. Πιο σημαντικό, όμως, είναι να αναλύσει κανείς τι επιδιώκει η Τουρκία πίσω από τις ρομαντικές εικόνες της θρησκευτικής κατάνυξης των ορθοδόξων που εντέχνως εξέπεμψε στις 15 Αυγούστου με τη λειτουργία στον Πόντο. Με άλλα λόγια ποιο είναι το διπλωματικό παιγνίδι που παίζει η Τουρκία τον τελευταίο καιρό με δύο θέματα που αφορούν το Πατριαρχείο, δηλαδή αυτό που έχει να κάνει με τη Σχολή της Χάλκης και το πρόσφατο με την άδεια λειτουργίας στην Παναγία του Σουμελά.

Από το 1971, χρονιά που το Τουρκικό κράτος διέταξε την αναστολή της λειτουργίας της Θεολογικής Σχολής της Χάλκης με μία σειρά μέτρων, το ζήτημα του ανοίγματος της Σχολής έχει καταστεί μία σημαντική παράμετρος της διπλωματικής ατζέντας των Ελληνοτουρκικών σχέσεων και τα τελευταία χρόνια αυτή η προσπάθεια ενσωματώθηκε στην  διαδικασία εξευρωπαϊσμού της Τουρκίας, με την προσδοκία ότι το Τουρκικό κράτος θα επιτρέψει επιτέλους τη εφαρμογή των δικαιωμάτων του Οικουμενικού Πατριαρχείου και της Ελληνικής μειονότητας της Κωνσταντινούπολης.

Το Πατριαρχείο αντλεί τη δύναμη και την επιρροή στην Ορθοδοξία από τον οικουμενικό του χαρακτήρα αφού οι ορθόδοξες εκκλησίες του αναγνωρίζουν αυτό τον προνομιακό ρόλο.  Αυτός άλλωστε είναι και ο βασικός λόγος που η Τουρκία αρνείται να του αναγνωρίσει τον οικουμενικό του χαρακτήρα και συνεχώς το υποβιβάζει σε τοπική εκκλησία της Κωνσταντινούπολης. Το ζήτημα της Σχολής της Χάλκης, όπως και άλλα συναφή ζητήματα που σχετίζονται με το Οικουμενικό Πατριαρχείο, είναι θέματα που αφορούν ξεκάθαρα το κεφάλαιο ανθρώπινα δικαιώματα και ως τέτοια θα πρέπει η Ελλάς να τα θέτει στην Ελληνοτουρκική και Ευρωτουρκική ατζέντα. Αυτό, όμως, που σήμερα κάνει η Ελληνική διπλωματία είναι ότι έχει αποδεχτεί το θέμα της Θεολογικής Σχολής ως μέρος ενός παζαριού. Αντί να απαιτήσει άμεσα το άνοιγμα της Σχολής από την Ευρωπαϊκή Ένωση και ακόμη περισσότερο να προχωρήσει το Πατριαρχείο μονομερώς στη λειτουργία της Σχολής, εκθέτοντας τα σοβαρά ελλείμματα δημοκρατίας στην Τουρκία σε περίπτωση που η κυβέρνηση Ερντογάν αντιδράσει, η Ελληνική πλευρά μπήκε σε ένα παιγνίδι διαπραγμάτευσης όπου η Τουρκία παζαρεύει σκληρά προκειμένου να αποσπάσει ανταλλάγματα για τη μειονότητα της Θράκης. Αυτός άλλωστε ήταν πάγιος τακτικός στόχος της Άγκυρας εδώ και χρόνια, να συνδέσει δηλαδή τα θέματα που αφορούσαν το Πατριαρχείο και τη δήμευση Ελληνικών περιουσιών στην Κωνσταντινούπολη με τη μουσουλμανική μειονότητα στην Ελλάδα. Η επιτυχία αυτού του στόχου για την Άγκυρα της εξασφαλίζει την εξισορρόπηση των πιέσεων που δέχεται διεθνώς για την παραβίαση των δημοκρατικών ελευθεριών.

Στην ουσία, η Τουρκία δεν έχει τίποτα να χάσει από την επαναλειτουργία της Θεολογικής Σχολής. Επιπλέον, αυτή η στόχευσή της ενισχύεται σε μεγάλο βαθμό από τις αμερικανικές πιέσεις προς την Τουρκία να επιτρέψει την επαναλειτουργία της Σχολής. Για τις ΗΠΑ έχει ιδιαίτερη πολιτική σημασία το Οικουμενικό Πατριαρχείο γιατί το βλέπουν ως ανάχωμα προς τις αξιώσεις τις Ρωσίας να αναλάβει την πρωτοκαθεδρία στον ορθόδοξο κόσμο και να αυξήσει την επιρροή της στην περιοχή μέσω του Πατριαρχείου της Μόσχας.

Ήδη από τα μέσα της δεκαετίας του 1940 οι ΗΠΑ έδειξαν ξεκάθαρα ότι επιθυμούν την στήριξη και την ενίσχυση του Οικουμενικού ρόλου του Πατριαρχείου. Το 1946 εξελέγη Πατριάρχης ο Μάξιμος ο Ε΄ και απομακρύνθηκε από τον θρόνο του το 1948 επειδή, όπως λέγεται επισήμως, ήταν ψυχασθενής. Όμως ήταν κοινό μυστικό τότε ότι ο Μάξιμος απομακρύνθηκε από τον θρόνο του επειδή θεωρείτο φιλικά διακείμενος προς την Ρωσία. Το γεγονός ότι τον διεδέχθη ο τότε Αρχιεπίσκοπος Βορείου και Νοτίου Αμερικής Αθηναγόρας ο οποίος αποτελούσε προσωπική επιλογή του Αμερικανού Προέδρου Χάρι Τρούμαν επιβεβαιώνει τις υποψίες αυτές.

Επίσης, στήριξη προσέφεραν οι ΗΠΑ και στο Βαρθολομαίο όταν οι Τούρκοι επανειλημμένα αμφισβήτησαν ευθέως τον οικουμενικό χαρακτήρα του Πατριαρχείου. Για τους Αμερικανούς η οικουμενικότητα του Πατριαρχείου αποτελεί μία στρατηγική επιλογή με πολλαπλούς στόχους.

Εδώ ακριβώς συνδέεται το δεύτερο θέμα που αφορά τη λειτουργία στην Παναγία του Σουμελά το δεκαπενταύγουστο. Η παραχώρηση άδειας δεν έχει να κάνει τόσο με ικανοποίηση του αιτήματος του Πατριαρχείου αλλά με διπλωματικό παιγνίδι του Ερντογάν να εμπλέξει τη Ρωσία ως αντιστάθμισμα των αμερικανικών πιέσεων για ελευθερίες προς το Πατριαρχείο. Πιο συγκεκριμένα, η παραχώρηση άδειας για λειτουργία δόθηκε μετά από αίτημα της Ρωσίας. Επομένως με τη λειτουργία στην Παναγία του Σουμελά ο Ερντογάν πέτυχε τρεις στόχους: πρώτον, προέβαλε την εικόνα θρησκευτικής ανεκτικότητας προς την ΕΕ, δεύτερον, αφού ικανοποίησε το αίτημα της Ρωσίας έστειλε το μήνυμα προς τους Κεμαλικούς επικριτές του ότι δεν έκανε οποιαδήποτε εθνική παραχώρηση προς την Ελλάδα αλλά μόνο ότι ικανοποιεί το ευρωπαϊκό αίτημα για εφαρμογή των θρησκευτικών ελευθεριών και τρίτον στέλνει το μήνυμα προς τους αμερικανούς ότι αν συνεχίσουν να του ασκούν πιέσεις χρησιμοποιώντας το Πατριαρχείο είναι διατεθειμένος να παίξει το ρωσικό χαρτί.

* Ο Χρήστος Ιακώβου είναι Διευθυντής του Κυπριακού Κέντρου Μελετών (ΚΥΚΕΜ)

agora dialogue