Πέρα από τη Σεχραζάντ: τι είδα στη Σμύρνη του 2010 και την Τουρκία του Ερντογάν - του Φοίβου Καρζή

Δευτέρα με Πέμπτη, υπάρχει στις 9 το βράδυ θέση αγκαζέ για την περίφημη Σεχραζάντ (και τον Ονούρ – για να μην παρεξηγούμεθα). Ο πιο εύπεπτος τρόπος προσέγγισης Ελλάδας-Τουρκίας είναι οι τηλεοπτικές σαπουνόπερες. Πρώτα ήταν τα Σύνορα της Αγάπης, για τα οποία νέκρωναν τα καλοκαιρινά βράδυα δυο σεζόν, και τα μαγαζιά άρχιζαν να γεμίζουν μετά τις 10. Τώρα είναι οι Χίλιες και Μία Νύχτες – προφανώς η φιλοδοξία του σεναριογράφου να διατηρήσει τη δουλειά του για όλη τη διάρκεια της οικονομικής κρίσης. Και μετά Κισμέτ – και βλέπουμε τι άλλο γράφει το κισμέτι μας...

Ωραίο πράγμα η προσέγγιση μέσω σήριαλ. Τα δεχόμαστε εύκολα – γιατί είναι εξίσου κακά με τα δικά μας. Τώρα που δεν έχουμε Λάμψη και Καλημέρα Ζωή – υπάρχει ο “Φωσκολίογλου” να δώσει τη λύση. Το ωραίο είναι πως συζητάμε στα σοβαρά μερικές φορές, και το λένε και μερικοί αξιωματούχοι στις ομιλίες τους, ότι αυτά βοηθάνε πραγματικά την αλληλοκατανόηση των δυο λαών και τη βελτίωση των σχέσεων. Πόσο; Ακριβώς όσο βελτίωσε τις ελληνοβραζιλιάνικες σχέσεις η Εσμεράλντα...

Υπάρχει κάτι ενδιαφέρον στη Σεχραζάντ – πέραν της ιδίας αυτοπροσώπως; Μερικά από όσα επισήμανε σε ένα άρθρο του που συμπεριλαμβάνω αυθαιρέτως και ευχαρίστως στο Σημειωματάριο ο Νίκος Μπακουνάκης στο Βήμα. Ο Μπακουνάκης περιγράφει την «πολιτική» λειτουργία της σειράς, όπως λέει. Η σαπουνόπερα προβάλλει μια δυτική και εκδυτικισμένη Τουρκία. (…) Το θρησκευτικό στοιχείο δεν υπάρχει πουθενά. Τα τζαμιά τα βλέπουμε από ψηλά σαν γοητευτικά τοπόσημα της Κωνσταντινούπολης, σαν σημάδια σε τουριστικές καρτ ποστάλ (…)
Η σειρά, η οποία γυρίστηκε στα μέσα της δεκαετίας που τελειώνει, αντιπροσωπεύει, θα λέγαμε, την Τουρκία του Ερντογάν, μια κοινωνία που βλέπει προς την Ευρωπαϊκή Ενωση και θέλει να είναι δυτική. (ΔΙΑΒΑΣΤΕ όλο το άρθρο)

Είναι έτσι; Ή μάλλον, επειδή σε πολλά ο Μπακουνάκης έχει απόλυτο δίκιο, είναι ΟΛΑ έτσι; Την περασμένη εβδομάδα βρέθηκα στην Τουρκία για μια ανά διετία συνάντηση Ελλήνων και Τούρκων δημοσιογράφων, προσπάθεια που είχε ξεκινήσει από άλλους όταν τα πράγματα ήταν πολύ πιο δύσκολα, το 1999, και διατηρεί μιαενδιαφέρουσα δυναμική. Η συνάντηση έγινε στη Σμύρνη.

Σμύρνη, λοιπόν – λίγο μετά την 9η Σεπτεμβρίου, ημέρα της κατάληψής της, τέσσερα 24ωρα πριν αρχίσει η καταστροφή. Μετά από 88 χρόνια – και μια πόλη εντελώς αγνώριστη. Αυτό είναι το πρώτο που κάνει εντύπωση στον επισκέπτη, και κυρίως τον Έλληνα επισκέπτη μιας πόλης που στοιχειώνει την ιστορική μνήμη μας. Πόσο λίγο έχει διατηρήσει αυτή η πόλη τη βαριά της ιστορικότητα. Σαν να ήθελε να την ξεφορτωθεί, να απαλλαγεί από το παρελθόν της, αυτό το παρελθόν το ταυτισμένο με την ελληνική παρουσία. «Γκιαούρ Ιζμίρ», την έλεγαν, «άπιστη Σμύρνη» – ελληνική, αρμένικη, λεβεντίνικη, αλλά ποτέ ώς το ΄22 τούρκικη. Και κυρίως καθόλου μουσουλμανική. Από αυτή την άποψη μένει πιστή στην κληρονομιά της.

Ούτε και σήμερα δέχεται εύκολα τη μουσουλμανική φορεσιά. Σε μια εποχή πολιτικής παντοδυναμίας του Ερντογάν και του πολιτικού Ισλάμ, η Σμύρνη παραμένει το πολιτικό προπύργιο, το άντρο των κεμαλιστών. Ψηφίζει μαζικά CHP, το Λαϊκιστικό Δημοκρατικό Κόμμα, το κόμμα του Ατατούρκ και σήμερα της αξιωματικής αντιπολίτευσης, αυτό που έχει κυβερνήσει περισσότερο από κάθε άλλο την Τουρκία από την ίδρυσή της.

Πιστή στον κεμαλισμό – γιατί ήταν η πόλη-σύμβολο της νίκης του. Αλλά κεμαλισμός σημαίνει κάτι ακόμη: την απόρριψη της μουσουλμανικής παράδοσης, την άρνηση της ταύτισης με την κουλτούρα της “βαθιάς Τουρκίας”. Λίγες μαντίλες, κι όσο πιο κοντά είναι κανείς στη θάλασσα, τόσο λιγότερες.

Η Σμύρνη ήταν πάντοτε ταυτισμένη με τη θάλασσα, με το Και (Quai), την προκυμαία της, που ήταν η ζωή της κι έγινε το εφαλτήριο του τέλους της. Σήμερα η προκυμαία είναι η πρόσοψη μιας μικρής παραλιακής λωρίδας που είναι η ιστορική, αλλά μόνο η μισή πια ταυτότητα της πόλης.

Πίσω από ένα ασύλληπτης έκτασης κορδόνι πολυκατοικιών που κοιτάζουν τη θάλασσα απλώνονται οι διεργασίες που αλλάζουν σε βάθος την Τουρκία. Και φτιάχνουν την Τουρκία του Ερντογάν – αμφίθυμη και αμφιταλαντευόμενη, όχι δυτικόστροφη αλλά αναγκαστικά δυτικόφιλη, επειδή οι αρχές της ευρωπαϊκής δύσης είναι η ασπίδα προστασίας της απέναντι στην καταπίεση των στρατιωτικών και του κεμαλικού κατεστημένου.

Δεν θέλουν τη Δύση. Δεν αισθάνονται Δυτικοί ούτε επιδιώκουν να γίνουν. Η Δύση είναι για το ΑΚΡ, το κόμμα του Ερντογάν και τους ήπιους ισλαμιστές του, ένα πικρό ποτήρι, που πρέπει να πιουν για να επιβιώσουν από το θανάσιμο γι'αυτούς εναγκαλισμό της τουρκικής κοινωνίας από το ασφυκτικό περικόρμιο της “κοσμικής εξουσίας”, δηλαδή της άτυπης ή ανοιχτής δικτατορίας του Στρατού.

Κι αυτό που συμβαίνει είναι μια μαζική μετακίνηση πληθυσμών από την Ανατολή, κυρίως από τις κουρδικές επαρχίες, προς τα αστικά κέντρα των παραλίων. Δεν φτάνουν ώς τη θάλασσα – εκεί είναι οι παλιοί κάτοικοι και τα σπίτια ακριβά. Έρχονται για να βρουν δουλειά, και φτιάχνουν άθλιες συνοικίες, όπου γίνονται συχνά επεισόδια, τα οποία υπάρχει μια σιωπηλή συμφωνία να υποβαθμίζονται ή να αποσιωπώνται.

Οι τουρκικές μητροπόλεις, κυρίως η Κωνσταντινούπολη και η Σμύρνη, έχουν τις δικές τους φαβέλλες. Και εκεί υπάρχει μαντίλα, υπάρχει ανέχεια, υπάρχει βαθιά Ανατολή. Μιλάμε για ανισότητες στην Αθήνα και για χάσμα που ανοίγει. Εκεί η ιδέα των δύο κόσμων που συγκατοικούν και δεν συναντιώνται είναι κάτι παραπάνω από ορατή – και είναι φυσικό να ανοίγει βαθύ κοινωνικό, ταξικό και μαζί εθνικό μίσος.

Πώς το ρήγμα δεν εκφράζεται με ρήξεις και εκρήξεις; Νομίζω ότι η ασφαλιστική δικλείδα που ακόμη αφήνει να φεύγει ο ατμός είναι η οικονομική ανάπτυξη, που συνεχίζεται ραγδαία και δίνει την ελπίδα για καλύτερο αύριο σε πολλούς.

Και το πολιτικό της υπόβαθρο. Γιατί υπάρχει ο Ερντογάν που έδωσε γλώσσα στους Κούρδους και πολιτικά δικαιώματα και ανάσα σε πολλούς αποκλεισμένους. Ο Ερντογάν είναι επανάσταση. Όχι ένας αστικός εκσυγχρονισμός από τα πάνω, όπως αυτός που επιχειρήθηκε από τα πάνω, από την ελίτ της Πόλης, με τον Οζάλ – και πέτυχε, αλλά δεν μπορούσε να επιζήσει μετά το θάνατό του, αν δεν είχε φτάσει έτσι κι αλλιώς στα όριά του. Είναι μια πραγματική λαϊκή επανάσταση, η ανάδυση νέων κοινωνικών στρωμάτων, ενός κοινωνικού και οικονομικού δυναμικού που έμενε νωθρό (χωρίς παραγωγική δραστηριότητα και χωρίς πολιτική ταυτότητα ή κοινωνική έκφραση) κάτω από το ζυγό των στρατιωτικών και του «βαθέος κράτους» τους.

Ο εκλογικός χάρτης είναι χαρακτηριστικός. Ό,τι ακουμπάει θάλασσα ψήφισε «όχι» στο δημοψήφισμα, όχι στον Ερντογάν, δηλαδή. Η οικονομική ελίτ που τον στήριξε στην αρχή, γιατί ήθελε μια νέα ώθηση σε μια τελματωμένη χώρα, τώρα τον φοβάται. Πιστεύει πως στο βάθος είναι πολύ πιο ισλαμιστής από όσο αφήνει να φανεί. Ότι δηλαδή επιδιώκει στην πραγματικότητα την εγκαθίδρυση μιας ισλαμικής δημοκρατίας στην Τουρκία. Ήπια ισλαμικό καθεστώς, αλλά πάντως ισλαμικό.

Έχει μια αναδυόμενη κοινωνία για να στηριχτεί, αν το επιχειρήσει. Είναι πρώτα από όλα ο αριθμός των νέων – που βλέπει κανείς παντού, στους δρόμους, στα καφενεία, στις δουλειές, στα σχολεία. Πολλοί νέοι, λίγοι ηλικιωμένοι.

Και είναι ακόμη όσοι δεν είχαν στοιχειώδη δικαιώματα και τα απέκτησαν με το ΑΚΡ. Για να πάρει δάνειο μια μικρή οικογενειακή επιχείρηση παλιότερα, ή ένας αγρότης για να αγοράσει τρακτέρ, έπρεπε να περάσει από το γραφείο του τοπικού στρατιωτικού διοικητή ή του επικεφαλής της Εθνοφυλακής. Να διαπιστωθεί πως έχει τα δέοντα «κοινωνικά φρονήματα», πως ήταν με το καθεστώς, ένας καλός κεμαλιστής. Μόνο οι καλοί κεμαλιστές έπαιρναν άδειες για να ανοίγουν μαγαζιά ή δάνεια από τις κρατικές τράπεζες (και άλλες δεν υπήρχαν ουσιαστικά).

Με τον Ερντογάν πήραν και οι αποκλεισμένοι, περίπου όπως εδώ διορίστηκαν στο Δημόσιο μετά τη μεταπολίτευση και, κυρίως, μετά το 1981 από το ΠΑΣΟΚ οι ηττημένοι του Εμφυλίου. Πήραν δάνεια, άνοιξαν οι δουλειές και η εσωτερική αγορά κι εκεί χτίζεται σήμερα η νέα Τουρκία. Που πίνει νερό στο όνομα του Ερντογάν – και ποτέ αλκοόλ.

free city