Η συγχώρεση δεν έχει τίποτε να κάνει με τον θύτη. /Εχει το παν να κάνει με τα θύματα. Τους δίνει πίσω τη ζωή.
Eva Mozes Kor, επιζήσασα του Αουσβιτς
Στα τέλη του 2003, σε μια εξάωρη τελετή με την παρουσία του πρωθυπουργού των νήσων Φίτζι, σύσσωμοι οι κάτοικοι του χωριού Νουμπα-τάου-τάου ζήτησαν συγχώρεση από τους απογόνους ενός Άγγλου ιεραποστόλου, που το 1867 οι πρόγονοί τους τον είχαν σκοτώσει, μαγειρέψει και φάει. Πλήρωσαν ακόμη και «επανορθώσεις» σε είδος στους δέκα προσκεκλημένους απογόνους, ελπίζοντας ότι η συγνώμη τους θα εξουδετέρωνε την κατάρα που προφανώς είχε πέσει στο χωριό τους. Το συμβάν αυτό είναι εξωτικό παράδειγμα, παρουσιάζει όμως όλα τα χαρακτηριστικά της σύγχρονης κοσμικής θρησκείας, όπως αποκαλείται πλέον, και που συνίσταται στην απολογία και επιθυμία για συγχώρεση για σοβαρές παραβιάσεις της ανθρώπινης αξιοπρέπειας και ζωής, που διαπράχθηκαν είτε από μεμονωμένα άτομα είτε από κοινωνικά σύνολα στο κοντινό ή μακρινό παρελθόν.
* Ανοιχτές πληγές
Πολύ περισσότερο από τον 19ο αιώνα, ο εικοστός χαρακτηριζόταν από πολέμους, συλλογική βία και εκτενέστατες ωμότητες αφενός, και μονοδιάστατες μνήμες αφετέρου. Στα χρόνια του Ψυχρού Πολέμου πολλές παλαιές πληγές της προηγούμενης παγκόσμιας ανθρωποσφαγής δεν είχαν κλείσει. Στις περισσότερες χώρες οι μεταπολεμικοί ιδρυτικοί μύθοι αποτελούνταν από ηρωοποιημένες μνήμες συνδυασμένες με τάσεις αυτοθυματοποίησης. Οι τελευταίες λειτουργούσαν ως μηχανισμοί άμυνας για την απόκρουση ευθυνών ηθικής και υλικής μορφής για παθητικές παραλείψεις και ενεργά ανομήματα του παρελθόντος.
Οι διαρκώς αυξανόμενες προσπάθειες για την τακτοποίηση των οικείων σχέσεων με το συγκεκριμένο παρελθόν, την προσωπική και συλλογική ιστορία, απέκτησαν νέα ορμή κατά τη δεκαετία του '90 εξαιτίας της κατάρρευσης του «Υπαρκτού», καθώς και των τελευταίων απολιθωμάτων της αποικιοκρατίας. Στη Νότια Αφρική ο Νέλσον Μαντέλα και ο κάτοχος του Νομπέλ Ειρήνης αρχιεπίσκοπος Τούτου απέκλεισαν κάθε ιδέα για ένα «μαύρο δικαστήριο Νυρεμβέργης» και εγκαθίδρυσαν μια Επιτροπή Αλήθειας και Συμφιλίωσης [TRC], η οποία βρήκε μιμητές σε πολλές χώρες με διχασμένο παρελθόν, από τη Λατινική Αμερική μέχρι τη Β. Ιρλανδία. Τον Νοέμβριο του 2006 οργανώθηκε στο Κέηπ Τάουν ένα διεθνές συνέδριο που προσπάθησε να συστηματοποιήσει τις εμπειρίες και να εξετάσει νέες προσεγγίσεις στο διττό θέμα της απολογίας: της αίτησης συγνώμης εκ μέρους των θυτών (ή των απογόνων τους) και της όποιας ανταπόκρισης εκ μέρους των θυμάτων. Ο γράφων εξέτασε το ζήτημα αυτό σε σχέση με τον Β´ Παγκόσμιο Πόλεμο.
* Απωθημένες αμαρτίες
Σε αντίθεση με το απαρτχάιντ και το έργο της νοτιοαφρικανικής TRC, λίγοι μόνο θύτες του πολέμου 1939-45 ζουν ακόμα. Από αυτούς ελάχιστοι έχουν εκφράσει μεταμέλεια. Κατά συνέπεια, στη διεθνή σκηνή σπανίως γίνεται λόγος για προσωπική ενοχή συγκεκριμένων ατόμων, αφού λίγο ενδιαφέρει εδώ ο ψυχισμός των εναπομεινάντων υπερήλικων εγκληματιών πολέμου. Ετσι η αίτηση για συγνώμη αποτελεί κυρίως προνόμιο ηγετών που προβαίνουν σε απόπειρες μιας ηθικής αποστασιοποίησης, ενός διαχωρισμού από ένα ευρύτερο συλλογικό αμαρτωλό παρελθόν με σκοπό να αποκαταστήσουν το «καλό όνομα» του εν λόγω κοινωνικού συνόλου.
Μετά την τομή του 1995, η διεθνής κοινή γνώμη δεν περίμενε μόνο από τα «συνήθη ύποπτα κράτη» να απολογηθούν. Μεγαλεπήβολα μνημεία, το καινούργιο hardware της μετάνοιας, δεν κτίστηκαν μόνο στο Βερολίνο και τη Βιέννη για να κρατήσουν ζωντανή τη μνήμη εκατομμυρίων θυμάτων του Ολοκαυτώματος. Το ίδιο συνέβη σε χώρες άλλοτε δορυφόρους, συμμαχικές, ουδέτερες και κατεχόμενες αναγνωρίζοντας κάποιο μερίδιο της ευθύνης. Ακόμα και σε χώρες θεωρούμενες υποδείγματα ειρηνικής και δημοκρατικής συμπεριφοράς (Ολλανδία, Δανία κ.λπ.) οι επέτειοι της αντιφασιστικής νίκης έφεραν στην επιφάνεια απωθημένες αμαρτίες, ενώ νέοι ερευνητές κατήγγειλαν την ανειλικρίνεια στην αντιμετώπιση του παρελθόντος.
Τα επιχειρήματα που χρησιμοποιούνταν στη σχετική διαμάχη είναι ενδεικτικά ορισμένων παραμέτρων του ζητήματος της "απολογίας". Ως κυριότερα ερωτήματα σε αυτή τη νεοεμφανισθείσα διαλεκτική της συγνώμης ξεχωρίζουν: Ποιος (με τι αρμοδιότητα, και έχοντας ποια σχέση με την αρχική ενοχή) απολογείται σε ποιον; Πού και σε ποια περίσταση ζητείται συγνώμη; Για ποιο σκοπό, συμπεριλαμβανομένης της προοπτικής να απαλλαχθεί κανείς από μια κατάρα (από το στίγμα της Σοά που βαραίνει τους Γερμανούς μέχρι, σε μικρογραφία, την αναφερθείσα περίπτωση των νησιών Φίτζι); Πώς είναι η ακριβής διατύπωση της επίμαχης φράσης; Το σημείο αυτό είναι σημαντικό, ειδικά αφού συχνά εμπλέκονται διαφορετικές γλώσσες με αποκλίνουσες συνδηλώσεις.
* Πιέσεις για παραδοχή ενοχής
Ισως το πιο επίμαχο ζήτημα αφορά την προαπαιτούμενη ευρύτερη αναγνώριση και το ηθικό κύρος των εκάστοτε «επισήμων» που δικαιούνται να ζητήσουν συλλογική συγνώμη. Τι ισχύει για τους επικεφαλής μικρότερων διοικητικών οργανισμών; Χαρακτηριστική ήταν η στροφή του προέδρου του διεθνούς φήμης γερμανικού Ινστιτούτου Μαξ Πλανκ, που το 2001 ζήτησε συγνώμη για τα θανατηφόρα ψευδοεπιστημονικά πειράματα του προκατόχου ιδρύματος στα χρόνια του πολέμου, ενώ ένα χρόνο πριν είχε αμφισβητήσει τα κίνητρα και την ηθική αρμοδιότητα του οποιουδήποτε, πέρα από τους εκλεγμένους ηγέτες ενός έθνους, να ζητά συγνώμη για λογαριασμό άλλων, οι οποίοι πιθανώς είναι αμετανόητοι ή ακόμη και νεκροί. Από την άλλη, ο Πρόεδρος της Τσεχίας Βάτσλαβ Χάβελ ήταν ασφαλώς «αρμόδιος» όταν εξέφραζε τη λύπη του για την εκδικητική εκδίωξη εκατομμυρίων Σουδητών Γερμανών από τη χώρα το 1945, έστω κι αν πολλοί Τσέχοι δεν συμμερίζονταν αυτή τη διακήρυξη κι ούτε τον είχαν εξουσιοδοτήσει να την κάνει.
Στην περίπτωση της Λιθουανίας τι μετρούσε περισσότερο: η αίτηση του αιρετού προέδρου ή των ισόβιων καθολικών επισκόπων να ζητήσουν συλλογικά συγνώμη για τη συνεργία πολλών Λιθουανών στη ναζιστική γενοκτονία των Εβραίων;
Τι θεμιτό ή ηθικό όφελος εμπεριέχουν τέτοιες συγνώμες, που συχνά απορρέουν από εξωγενείς πιέσεις; Η σχετική ερώτηση έχει τεθεί συχνά και στη Γερμανία, αφού εκεί οι «φυσιολογικές» αναστολές για παραδοχή ενοχής εξανεμίζονται μπροστά στο Ολοκαύτωμα: τόσο λόγω της μοναδικότητάς του όσο και εξαιτίας του διεθνούς συσχετισμού η γερμανική ηγεσία στο θέμα αυτό έχει σταματήσει εδώ και καιρό να ανθίσταται στην ιδέα οικονομικών αποζημιώσεων. Αλλά πέρα από την παραδοχή μιας συνεχιζόμενης ιστορικής ευθύνης των Γερμανών, τι πρακτική αξία είχε, π.χ., η απολογία του προηγούμενου προέδρου Ράου στην ισραηλινή Κνεσέτ «για όλα όσα είχαν κάνει οι Γερμανοί». Ζήτησε μάλιστα συγχώρεση για τη δική του γενιά και για τις επόμενες.
Χώρια από την ηθική υποχρέωση του πρώτου πολίτη της Γερμανίας να κάνει το παν για να γεφυρωθεί το χάσμα που δημιουργήθηκε από Γερμανούς, πόσο «νόημα» έχει μια τέτοια αίτηση από επίσημα χείλη, τη στιγμή που ο ομόλογός του Εζερ Βάισμαν διακήρυξε ότι δεν θα μπορούσε ποτέ να συγχωρέσει τους δολοφόνους έξι εκατομμυρίων Εβραίων, κι ακόμα λιγότερο θα μπορούσε να το κάνει στο όνομα των δολοφονημένων. Μπορεί να δοθεί συγχώρεση από ένα κοινωνικό σύνολο (έθνος) προς ένα άλλο, διαχρονικά, υπερπηδώντας γενιές ολόκληρες;
* Το θέμα των αποζημιώσεων
Για τους απογόνους η συγχώρεση είναι συχνά ακόμη πιο δύσκολη, επειδή οι κληρονομημένες μνήμες τείνουν να λειτουργούν θεσμικά. Και στους παλαιότερους ασφαλώς μειοψηφεί η Eva Mozes Kor, επιζήσαν θύμα ψευδοϊατρικών πειραμάτων του περιβόητου Μένγκελε, η οποία στο συνέδριο του Κέηπ Τάουν πάλι δήλωσε ότι έχει συγχωρέσει τους Γερμανούς συλλογικά, ακόμη και τον συγκεκριμένο βασανιστή της.
Στις περισσότερες πρώην γερμανοκρατούμενες χώρες του Β´ Παγκοσμίου Πολέμου, υψηλόβαθμοι Γερμανοί επισκέπτες αποφεύγουν διατυπώσεις που θα μπορούσαν να εκληφθούν ως συγνώμη. Και από ελληνικής πλευράς έχει ζητηθεί επίμονα να δείξουν οι Γερμανοί ηγέτες ευαισθησία και μεταμέλεια με λόγια και με πράξεις, αλλά εκείνοι κι εδώ έχουν περιοριστεί σε εκφράσεις λύπης: πιο κοντά σε απολογία ήταν η δήλωση του προέδρου Ράου που εξέφρασε το 2000 «βαθιά οδύνη και ντροπή» στα Καλάβρυτα. Για κάθε ενδεχόμενο όμως κατέστησε σαφές σε συνεντεύξεις του πως το θέμα των αποζημιώσεων δεν ενέπιπτε στις δικές του αρμοδιότητες. Ανάλογες ανησυχίες για νομικές και οικονομικές συνέπειες επηρεάζουν και τους ηγέτες άλλων εθνών όταν επισκέπτονται χώρες με τις οποίες υπάρχουν ανοιχτοί λογαριασμοί εις βάρος τους.
Ετσι οι Πολωνοί, για παράδειγμα, ακόμα περιμένουν μια ξεκάθαρη και αβίαστη συγνώμη από τους Ρώσους ηγέτες για το «πισώπλατο χτύπημα» του Σεπτεμβρίου του 1939 μετά τη συμφωνία Στάλιν - Χίτλερ, καθώς και για τη σφαγή πολλών χιλιάδων Πολωνών αξιωματικών στο Κατύν, ενώ η Μόσχα φοβάται ότι μια τέτοια «παραχώρηση» θα ενίσχυε ηθικά τις πολωνικές αξιώσεις για αποζημιώσεις.
Λαμβάνοντας υπόψη τις αντιδράσεις κατά την ομιλία του Γερμανού πρέσβη στην πρόσφατη επέτειο της σφαγής των Καλαβρύτων, τίθεται το ερώτημα: Η αίτηση συγνώμης αναγνωρίζεται ως αυτάρκης, αυταπόδεικτη και αυτοπραγματούμενη ενέργεια που λειτουργεί λυτρωτικά από μόνη της; Ή πρέπει να επαληθευτεί από μια έμπρακτη «επανόρθωση» που μόνο αυτή δίνει νόημα στην απολογία, καθιστώντας εφικτή την αληθινή συμφιλίωση; Μετά την απόρριψη από το Ευρωπαϊκό Δικαστήριο (15.2.2007) της προσφυγής των Καλαβρυτινών εναγόντων, μήπως έφτασε η ώρα για έστω μια «έμπρακτα συμβολική» κίνηση από τη γερμανική πλευρά;
