Πηνελόπη Δέλτα: Ευαίσθητη και δημιουργική ως τη σιωπή του θανάτου

του Αλέξανδρου Π. Ζάννα*

Για τους περισσότερους, η Πηνελόπη Δέλτα είναι ένα μυθικό πρόσωπο, που γνωρίσαμε στα παιδικά μας χρόνια μέσα από τα βιβλία της. Βιβλία γραμμένα σε μία εποχή όπου ο δημοτικισμός ισοδυναμούσε με κοινωνική επανάσταση, επανεκδίδονται συνεχώς, ανεξάρτητα από τους χαρακτηρισμούς, εθνικιστικά, πατριδοκαπηλικά ή απλά πατριωτικά, που τους αποδόθηκαν σε διάφορες εποχές.

Γεννημένη στην Αλεξάνδρεια της Αιγύπτου το 1874, ήταν το τρίτο παιδί του Εμμανουήλ Μπενάκη και της Βιργινίας Χωρέμη. Μεγαλύτερα αδέλφια της: η Αλεξάνδρα και ο Αντώνης, ο γνωστός Τρελαντώνης του ομώνυμου βιβλίου της. Μετά τη γέννηση της Πηνελόπης ακολούθησαν άλλα τρία παιδιά, ο Κωνσταντίνος (που πέθανε σε ηλικία 2 χρόνων), ο Αλέξανδρος και η Αργίνη. Η Πηνελόπη ήταν από μικρή πολύ ευαίσθητη, πράγμα που δυσκόλευσε την προσαρμογή της στις αυστηρές αρχές ανατροφής της οικογένειας Μπενάκη. Οι ευαισθησίες αυτές μας αποκαλύπτονται με τα αυτοβιογραφικά κείμενά της, που άρχισαν να εκδίδονται από το τέλος της δεκαετίας του 1970.

Γύρω από το στενό οικογενειακό κύκλο της οικογένειας Μπενάκη, βρίσκεται ο πλατύτερος κύκλος της ελληνικής παροικίας της Αλεξάνδρειας. Είναι η πιο πλούσια, κλειστή και εκλεκτή ξένη παροικία της πόλης, μιας πόλης που παραμένει η πιο ελληνική της Μέσης Ανατολής, αλλά και με έντονα κοσμοπολίτικα χαρακτηριστικά. Μέσα σ’ αυτό το περιβάλλον του παροικιακού Ελληνισμού, που το περιέγραψε και ανέλυσε καίρια ο Στρατής Τσίρκας στη μελέτη του για τον Καβάφη, οι κοινωνικές σχέσεις της οικογένειας καθορίζονται από τις συγγενικές διασυνδέσεις και από τις εμπορικές επαφές του πατέρα Εμμανουήλ Μπενάκη.

Αυτές θα καθορίσουν αργότερα και τα συνοικέσια, που σκοπεύουν στη διατήρηση της εμπορικής δύναμης. Οι εμπορικές συναλλαγές πραγματοποιούνται κυρίως με την Αγγλία. Οι οικονομικές αυτές σχέσεις θα προσδιορίσουν και τον ιδεολογικό προσανατολισμό: ο Μπενάκης εντάσσεται στην Τρικουπική και τη Βενιζελική παράδοση. Ο Εμμανουήλ Μπενάκης θα εγκατασταθεί στην Αθήνα και το 1910 θα γίνει υπουργός του νεοσύστατου υπουργείου Εθνικής Οικονομίας στην Κυβέρνηση Βενιζέλου.

Στα 17 της χρόνια, η Πηνελόπη Μπενάκη κάνει την είσοδό της στην κοσμική ζωή της Αλεξάνδρειας. Πίσω από την επιφανειακά ανέμελη αυτή ζωή υπάρχει πάντα η σκέψη των γονιών της για τον γάμο. Γάμος, όμως, που θα είναι αποφασισμένος από αυτούς και που θα εξυπηρετεί την επιχειρηματική δραστηριότητα του πατέρα. Έτσι προκύπτει ο γάμος με τον Στέφανο Δέλτα.

Μπορεί ο γάμος αυτός να μην ξέφυγε από τους καθιερωμένους οικογενειακούς προσχεδιασμούς, ο Στέφανος Δέλτα, ωστόσο, με τη φαναριώτικη καταγωγή, έφερνε μαζί του μια πλούσια πνευματική παράδοση, που έπαιξε βασικό ρόλο στην εξέλιξη της Πηνελόπης Δέλτα. Έγραφε ο ίδιος στη δημοτική και έτσι δεν του ήταν άγνωστος ο κύκλος των πρώτων δημοτικιστών, με τους οποίους θα συνδεθεί από το 1905 και η γυναίκα του: Πέτρος Βλαστός, Κωστής Παλαμάς, Γιάννης Βλαχογιάννης, Αργύρης Εφταλιώτης κ.ά.

Το 1905 βρίσκει την οικογένεια Δέλτα στην Αλεξάνδρεια, όπου ο Στέφανος εργάζεται στις επιχειρήσεις του πεθερού του. Η χρονιά αυτή είναι ένας καθοριστικός σταθμός στη ζωή της Δέλτα. Τον Φεβρουάριο μετατίθεται εκεί ως υποπρόξενος ο Ίων Δραγούμης. Η Πηνελόπη Δέλτα γνωρίζεται μαζί του όταν εκείνη είναι 31 ετών και εκείνος 26. Εκείνος πρώτα, εκείνη λίγο αργότερα ανακαλύπτουν πως αυτό που τους συνδέει δεν είναι μια απλή φιλική σχέση. Και φουντώνει μεταξύ τους ένας έρωτας, που μάταια προσπαθούν να τον σβήσουν με τον χρόνο και την απόσταση που τους χωρίζει: εκείνη στην Αλεξάνδρεια και αργότερα στη Γερμανία κυρίως· εκείνος στο Δεδέαγατς (Αλεξανδρούπολη) και αργότερα στην Πόλη. Θα συναντηθούν, όμως, στην Κηφισιά.

Εκεί μπροστά στο ανέφικτο η Πηνελόπη θα κάνει δύο διαδοχικές απόπειρες αυτοκτονίας. Από τότε, ο θάνατος θα τους ακολουθεί σε κάθε τους βήμα. Η Δέλτα δεν μπορεί, δεν θέλει να κρύψει τον έρωτά της, τον ομολογεί στον άνδρα της διότι θέλει να είναι ειλικρινής. Ελπίζει πως θα αποκτήσει κάποτε την ελευθερία της. Όμως σκοντάφτει πάντα στους οικογενειακούς φραγμούς, αλλά και στη δικιά της αίσθηση του καθήκοντος απέναντι στον άνδρα της και τα παιδιά της.

Η πλατωνική αυτή σχέση της Πηνελόπης Δέλτα με τον Ίωνα Δραγούμη τελειώνει στα 1912, όταν αυτός συνδέεται με τη Μαρίκα Κοτοπούλη. Από τότε, η Πηνελόπη Δέλτα θα φορέσει μαύρα ρούχα ως το τέλος της ζωής της. Το πάθος της, όμως, για τον Δραγούμη μένει άσβεστο και την συνοδεύει μέχρι τον θάνατό της: οι δύο χιλιάδες και πλέον χειρόγραφες σελίδες της περιγραφής της σχέσης αυτής είναι χαρακτηριστικές.

Μετά τον θάνατο των γονιών της, το σπίτι των Δέλτα είναι πάντα ανοιχτό για τον Βενιζέλο, που τους επισκέπτεται συχνά και απροειδοποίητα. Η απόπειρα κατά του Βενιζέλου, στις 6 Ιουνίου 1933, γίνεται κατά την επιστροφή του από γεύμα στο σπίτι των Δέλτα. Η περιγραφή που κάνει η Δέλτα για το γεγονός αποτελεί και ένα συναρπαστικό πολιτικό κείμενο.

Τον Μάρτιο του 1940, δεν έχει αρχίσει να γράφει το μεγάλο δεύτερο απομνημόνευμα, σημειώνει (υπάρχει πάντα η δικτατορία του Μεταξά): «Όταν τελείωσα το έργο μου (εννοεί τις “Ρωμιοπούλες”) κατέθεσα τα όπλα. Είπα πως μπορώ τώρα να πεθάνω, αρκεί να το δημοσιεύσουν τα παιδιά μου, σαν να ελευθερωθούν οι ελληνικές ψυχές και συνειδήσεις. Αυτά τον περασμένο Δεκέμβριο. Τώρα θέλω να δω την ελευθερία αυτή ψυχών και συνειδήσεων. Μα θα την δω άραγε;».

Τον Απρίλιο του 1940 ο Φίλιππος Δραγούμης της φέρνει μία σειρά από χαρτιά και ημερολόγια του αδελφού του Ίωνα. Παρ’ όλο που η υγεία της είναι σε κακή κατάσταση και έχει γραμματέα στην οποία υπαγορεύει τα κείμενά της, κάθεται και γράφει άλλες περίπου 1.000 σελίδες για την ιστορία της με τον Ίωνα Δραγούμη. Το αφήγημα αυτό κόβεται απότομα στη μέση μιας φράσης. Υποθέτουμε ότι είναι η 27η Απριλίου του 1941, ημέρα που αυτοδηλητηριάζεται καθώς μπαίνουν οι Γερμανοί στην Αθήνα.

Πεθαίνει 5 ημέρες αργότερα, δίνοντας την τελευταία παράκληση στα παιδιά της: «Παιδιά μου, ούτε παπά, ούτε κηδεία. Παραχώστε με σε μια γωνιά του κήπου, αλλά μόνο αφού βεβαιωθείτε ότι δεν ζω πια. Φροντίστε τον πατέρα σας. Τον φιλώ σφιχτά. Π.Σ. Δέλτα». Στην ταφή της, στον κήπο της Κηφισιάς, ιερουργεί μόνος ο παλιός φίλος Αρχιεπίσκοπος Χρύσανθος. Στην ταφόπετρά της χαράχτηκε μόνο η λέξη «Σιωπή».

*Ο Αλ. Π. Ζάννας επιμελείται την έκδοση του Αρχείου της Πηνελόπης Σ. Δέλτα.

ΤΑ ΝΕΑ , 29-10-1999

Τις εξαιρετικές φωτογραφίες τις δανειστήκαμε από το Ιστορικό Αρχείο του Μουσείου Μπενάκη

Αποστολή: Γιώργος Θαλασσινός