Τιμωρήθηκαν από το καθεστώς που θαύμαζαν - του Κωστή Καρπόζηλου*

Αμερικανοί μετανάστες στη Σοβιετική Ενωση: ακούγεται σαν ψυχροπολεμικό ανέκδοτο, αλλά είναι μια άγνωστη ιστορία προσδοκιών, απογοητεύσεων και συντριβής. Από τα συσσίτια των ανέργων στις αμερικανικές μεγαλουπόλεις, στις φυλακές της σοβιετικής Σιβηρίας
Ερευνώντας πριν από μερικά χρόνια τα αρχεία του Κομμουνιστικού Κόμματος των Ηνωμένων Πολιτειών, μια επιστολή τράβηξε την προσοχή μου: «Αγαπητοί σύντροφοι (...) αποφασίσαμε να αφήσουμε τις Ηνωμένες Πολιτείες και να πάμε στη Σοβιετική Ενωση για να γίνουμε καλοί και ικανοί κομμουνιστές, ώστε, επιστρέφοντας κάποια στιγμή στην Αμερική, να ζήσουμε και να εργαστούμε για το κομμουνιστικό κίνημα (...) υποσχόμαστε να αφιερώσουμε όλον μας τον χρόνο και τις ενέργειες στον σκοπό αυτόν (...) Δικοί σας για τον Κομμουνισμό, Σ. Ζέμλιν και Βέρα Σνέγκιν». Ποια τύχη περίμενε το νεαρό ζευγάρι που το 1921 εγκατέλειψε το Σικάγο για το άγνωστο της Σοβιετικής Ενωσης;

Το βιβλίο του Τιμ Τζουλιάδη.

Οι εγκαταλειμμένοι, διηγείται την ιστορία των χιλιάδων Αμερικανών που αναζήτησαν στη Σοβιετική Ενωση μια καλύτερη τύχη ή την εκπλήρωση των ιδεολογικών τους προσδοκιών. Πρόκειται για ένα άγνωστο θέμα που προξενεί αυτόματα ενδιαφέρον. Η Μεγάλη Υφεση, ύστερα από το κραχ του 1929, είχε οδηγήσει εκατομμύρια ανθρώπους στη φτώχεια, στις ουρές για ένα συσσίτιο, στην εξαθλίωση. Η Σοβιετική Ενωση του κεντρικού οικονομικού σχεδιασμού και των πενταετών προγραμμάτων φάνταζε ως επίγειος παράδεισος. Στο Σικάγο τα εργοστάσια της αυτοκινητοβιομηχανίας Φορντ έκλειναν το ένα μετά το άλλο. Την ίδια εποχή, η σοβιετική κυβέρνηση υπέγραφε συμφωνίες με τη Φορντ για τη δημιουργία στο Νίζνι Νόβγκοροντ τεράστιων μονάδων παραγωγής αυτοκινήτων και αγροτικών μηχανημάτων. «Ολοι οι δρόμοι οδηγούν στη Μόσχα» ήταν η απλουστευτική επωδός των περιγραφών του «σοβιετικού θαύματος», που γίνονταν εκδοτικές επιτυχίες στη χώρα του πιο προηγμένου καπιταλισμού. Οι εργάτες, οι νεαροί ιδεαλιστές, οι ειδικευμένοι μηχανικοί και οι ριζοσπάστες διανοούμενοι που ακολούθησαν κυριολεκτικά τον δρόμο προς τη Μόσχα συνιστούν την άγνωστη ιστορία των αμερικανών μεταναστών στη Σοβιετική Ενωση.

Ο ενθουσιασμός
Οι αμερικανοί μετανάστες έγιναν δεκτοί με ενθουσιασμό. Οι τεχνικές τους γνώσεις ήταν πολύτιμες στην εκστρατεία της εκβιομηχάνισης, ενσάρκωναν τα οράματα του εργατικού διεθνισμού και η παρουσία τους επιβεβαίωνε με τον πιο τρανταχτό τρόπο την κρίση του καπιταλισμού και την ανωτερότητα του σοσιαλισμού. Ο Στάλιν έκανε λόγο για τις τεράστιες δυνατότητες που δημιουργούσε ο συνδυασμός της αμερικανικής πρακτικότητας και του σοβιετικού επαναστατικού πνεύματος. Ενθουσιώδεις εργάτες ρίχτηκαν στη μάχη της εκβιομηχάνισης, όπως οι χιλιάδες Φινλανδοαμερικανοί που εποίκισαν χιονισμένες εκτάσεις στην Καρελία. Λειτούργησαν αγγλικά σχολεία για τα παιδιά, ιδρύθηκαν πολιτιστικοί σύλλογοι, εργάτες συμμετείχαν στα συνέδρια των σοβιετικών συνδικάτων, διανοούμενοι εργάστηκαν σε μεταφραστικές και διπλωματικές υπηρεσίες.

Ενα χαρακτηριστικό παράδειγμα της αποδοχής τους από τη σοβιετική κοινωνία συνιστά η αξιοσημείωτη διάδοση του μπέιζμπολ, του κατεξοχήν αμερικανικού αθλήματος. Ομάδες ξεφύτρωναν σε διάφορα εργοστάσια της χώρας, εργάτες έφτιαχναν αυτοσχέδια μπαστούνια, συναντήσεις αναμεταδίδονταν από το ραδιόφωνο και στις αλάνες των μεγάλων πόλεων το νέο άθλημα είχε γίνει μόδα. Ο Τζουλιάδης χρησιμοποιεί ιστορίες γύρω από το μπέιζμπολ για να περιγράψει τη σταδιακή μετάβαση από την αρχική ευφορία στις εξελίξεις των επόμενων ετών. Το μπέιζμπολ εξαφανίστηκε από τη δημόσια ζωή, ενώ χιλιάδες Αμερικανοί συνελήφθησαν και καταδικάστηκαν. Οι διώξεις
Από το 1935, οι μαζικές συλλήψεις, οι ανακρίσεις και οι δίκες για «προσπάθεια ανατροπής της σοβιετικής εξουσίας» και «υπονομευτική δράση», οι εκτοπίσεις και οι εκτελέσεις σήμαναν την είσοδο της σοβιετικής κοινωνίας σε μια περίοδο ανασφάλειας και φόβου. Οι προερχόμενοι από τις Ηνωμένες Πολιτείες αντιμετωπίζονταν πλέον ως δυνάμει κατάσκοποι. Ειδικευμένοι μηχανικοί, που τόσο ανάγκη είχε η σοβιετική βιομηχανία, παραπέμφθηκαν σε δίκες για δολιοφθορά, άλλοι συνελήφθησαν προληπτικά και οδηγήθηκαν με ασαφείς κατηγορίες στην εξορία, ενώ τραγική είναι η ιστορία εκείνων των κομμουνιστών που εγκατέλειψαν τις Ηνωμένες Πολιτείες για να αποφύγουν την πολιτική δίωξη και εκτελέστηκαν στη χώρα που τόσο είχαν εξυμνήσει. Ο αριθμός των καταδικασμένων, των «εξαφανισμένων» και των εκτελεσμένων παραμένει ακόμα άγνωστος. Οι σκοπιμότητες
Η πρεσβεία των Ηνωμένων Πολιτειών παρέμεινε απαθής, παρά τις απεγνωσμένες εκκλήσεις για προστασία και τα αιτήματα των συγγενών που αναζητούσαν τους δικούς τους. Οι μετανάστες από την Αμερική είχαν στη συντριπτική τους πλειονότητα αποκτήσει τη σοβιετική υπηκοότητα και έτσι οι αμερικανοί διπλωμάτες δήλωναν αναρμόδιοι για την τύχη τους. Πίσω από τις τυπικές διατυπώσεις των διπλωματών διακρίνεται η ιδεολογική μνησικακία συντηρητικών κύκλων για τους «κόκκινους» που τιμωρούνταν από το ίδιο το καθεστώς που θαύμαζαν, αλλά και σκοπιμότητες διακρατικών ισορροπιών. Ο τίτλος του βιβλίου Οι εγκαταλειμμένοι υπογραμμίζει το γεγονός αυτό. Ειδικότερα ο Τζουλίαδης σκιαγραφεί τον πρέσβη των Ηνωμένων Πολιτειών στη Μόσχα (1936-1938) Τζόζεφ Ντέιβις ως μια εγωκεντρική προσωπικότητα, έναν ζάπλουτο διπλωμάτη, ο οποίος επεδίωκε την εύνοια των Σοβιετικών, επιδεικνύοντας μεγαλύτερο ενδιαφέρον για τη συλλογή έργων τέχνης παρά για τη μοίρα των φυλακισμένων και εκτελεσμένων.

Οι υπερβολές
Οι Εγκαταλειμμένοι συνιστούν ένα συναρπαστικό ανάγνωσμα με τη βοήθεια μιας πολύ καλής μετάφρασης- προορισμένο για το ευρύ κοινό. Πίσω όμως από την ευκολία της ανάγνωσης, στους Εγκαταλειμμένους διακρίνεται η ευκολία της συγγραφής. Είναι βέβαιο ότι μια πιο ψύχραιμη, ιστορική όχι μόνο στις προθέσεις της αλλά και στην πράξη, μελέτη του ίδιου θέματοςτων αμερικανών μεταναστών στη Σοβιετική Ενωση- δεν θα αμφισβητούσε την ύπαρξη των γκούλαγκ, το σκληρό τέλος της πρώτης ηγετικής φουρνιάς των μπολσεβίκων, την τραγική ιστορία των εγκλεισμών, των εξαφανίσεων και των εκτελέσεων. Θα απέφευγε όμως τις ψυχροπολεμικές υπερβολές, την απλοϊκή διχοτομία καλών και κακών και την υποβάθμιση της πολυπλοκότητας των κοινωνικών φαινομένων προς όφελος του εντυπωσιασμού.

Ο Τζουλιάδης  επιδίδεται σε μια φορτισμένη ρητορική επίθεση στους υποστηρικτές της Σοβιετικής Ενωσης, στην αριστερή διανόηση της Δύσης και στους φιλελεύθερους πολιτικούς των Ηνωμένων Πολιτειών, σε όλους εκείνους που προσέφεραν «υπαρξιακή θεμελίωση στις γροθιές των βασανιστών». Για τον συγγραφέα των Εγκαταλειμμένων το σοβιετικό καθεστώς ήταν ανάλογο του ναζιστικού, οι κομμουνιστές φορείς ολοκληρωτικής ιδεολογίας, η ιστορία γράφεται από παρανοϊκούς δικτάτορες, ανεκδοτολογικά περιστατικά και συνωμοσίες μυστικών υπηρεσιών. Ο προσεκτικός αναγνώστης θα παρατηρήσει ότι αιματηρές περιγραφές της «εγκληματικής φύσης» του κομμουνιστικού καθεστώτος τεκμαίρονται συχνά με παραπομπές σε ψυχροπολεμικά φυλλάδια, προπαγανδιστικές εκδόσεις περιορισμένης αξίας, αναμνήσεις μετανοημένων πρακτόρων, δημοσιογραφικές «αποκαλύψεις» και τηλεοπτικές παραγωγές. Από την άλλη, είναι σποραδικές οι αναφορές στα ρωσικά αρχεία που βρίσκονται στη διάθεση των ερευνητών .

Στο τέλος του βιβλίου, ο συγγραφέας χρησιμοποιεί ένα κείμενο του Καντ του 1793 για να αποφανθεί για τη σχέση του ανθρώπου με το «κακό» σε συνάρτηση με τις επαναστάσεις του 20ού αιώνα. Το πνεύμα της προσέγγισης εγγράφεται στην παράδοση που εγκαινίασε ο Εντμουντ Μπερκ, όταν χαρακτήριζε τη σύγχρονή του Γαλλική Επανάσταση του 1789 ως τη γένεση μιας «τυραννικής δημοκρατίας». Η δαιμονοποίηση των επαναστάσεων, του «κοινωνικού πειράματος», που ξεκινά και συνεχίζεται «ως μια διαδικασία φυλάκισης και φόνων», είναι εν τέλει το συνεκτικό στοιχείο της αφήγησης του Τζουλιάδη, που είκοσι χρόνια μετά το 1989 εξακολουθεί να έχει στο στόχαστρό της το 1917.

*Ο Κωστής Καρπόζηλος είναι ιστορικός.