Μεγάλες επαναστάσεις: Όταν ο λαός στόλιζε τα όπλα µε γαρίφαλα - του Ρούσσου Βρανά

Το φασιστικό καθεστώς που είχε εγκαταστήσει ο Σαλαζάρ κρεµόταν σαν ώριµο φρούτο. Δεν χρειάστηκε παρά ένα δευτερεύον αίτηµα από τους πορτογάλους αξιωµατικούς που είχαν απαυδήσει από τους αποικιοκρατικούς πολέµους για να φέρει την πτώση του. Πραξικόπηµα ή επανάσταση; Οταν τα χαράµατα της 25ης Απριλίου 1974 άρµατα µάχης και συντάγµατα πεζικού µπήκαν στο κέντρο της Λισαβώνας, ο πληθυσµός αγνοούσε τα αίτια αυτού του στρατιωτικού ελιγµού. Επρόκειτο άραγε για ένα ακροδεξιό πραξικόπηµα κατά της πολιτικής κυβέρνησης του Μαρσέλο Καετάνο, ο οποίος το 1968 είχε διαδεχθεί τον Σαλαζάρ; Ή µήπως για ένα προληπτικό ελιγµό ενόψει µιας ανταρσίας ακόµη πιο απειλητικής από εκείνη της 14ης Μαρτίου, την οποία είχε καταστείλει αµέσως η εθνοφρουρά; Η απορία δεν θα κρατήσει πολύ.
Τ ο ραδιόφωνο έχει ήδη δώσει το σύνθηµα για την επανάσταση, που δεν είναι άλλο από το απαγορευµένο τραγούδι του Ζέκα Αλφόνσο «Grandola vila morena»:

«Γκράντολα, πόλη σκούρα, γη της αδελφοσύνης, ο λαός είναι αυτός που προστάζει…». Και ο λαός µαθαίνει πως οι εξεγερµένοι στρατιωτικοί έχουν πια καταλάβει τα κυριότερα δηµόσια κτίρια, σχεδόν αναίµακτα (µε µόλις 4 νεκρούς), εξαναγκάζοντας σε µια διακριτική φυγή τον πρόεδρο της χώρας, ναύαρχο Αµέρικο Τόµας. Συµπληρώνοντας το πολιτικό κενό, το Κίνηµα των Ενόπλων Δυνάµεων (ΜFΑ) που βρίσκεται πίσω από όλα αυτά συγκροτεί εθνικό συµβούλιο, στο οποίο προεδρεύει ο στρατηγός Αντόνιο ντε Σπίνολα. Παράλληλα οργανώνει ένα επαναστατικό συµβούλιο µε ένοπλο τµήµα, το Copcon, το οποίο εµπιστεύεται στον ταξίαρχο Οτέλο ντε Καρβάλιο.

Τα γαρίφαλα µοιράζονται άφθονα στον λαό, που στολίζει µε αυτά τις κάννες των όπλων. Γίνονται έτσι το σύµβολο µιας επανάστασης αρχικώς µε αβέβαιους στόχους, που όµως έχει νοµιµοποιηθεί µε την αποκατάσταση της δηµοκρατίας. Ηδη επιστρέφουν από την εξορία οι κυριότεροι ηγέτες της αντιπολίτευσης, όπως ο κοµµουνιστής Αλβάρο Κουνιάλ και ο σοσιαλιστής Μάριο Σοάρες, ενώ ξεφυτρώνουν αριστερές οργανώσεις, αγροτικά συµβούλια και εργοστασιακές επιτροπές. Η επανάσταση της 25ης Απριλίου θα πρέπει να ανταποκριθεί στις ισχυρές κοινωνικές προσδοκίες και να λύσει το χρόνιο πρόβληµα των πορτογαλικών αποικιών. Κάτω από το ανήσυχο βλέµµα της Δύσης, η Επανάσταση των Γαριφάλων έχει αρχίσει.

«Στα αίτιά της, πέρα από τα πολιτικά, τα οικονοµικά και τα κοινωνικά, που τα βρίσκουµε σε όλες τις επαναστάσεις», γράφει ο ιστορικός Μπερνάρ Ντροζ, «θα πρέπει να προσθέσουµε τις εντάσεις από τους ατέλειωτους αποικιακούς πολέµους». Αλλά και τη λήξη της σύντοµης περιόδου φιλελευθεροποίησης του Καετάνο. Οι µεγάλοι γαιοκτήµονες έχουν καθηλώσει στη φτώχεια τούς αγρότες, από τους οποίους αντλεί κυρίως τη δύναµή του το Κοµµουνιστικό Κόµµα. Η µέχρι τότε παθητική εργατική τάξη αναλαµβάνει διστακτικά διεκδικητικό ρόλο. Και η µορφωµένη µεσαία τάξη, καθηλωµένη και αυτή από την καθεστωτική ολιγαρχία, αναζητεί το πρότυπό της στη γερµανική σοσιαλδηµοκρατία. Ολοι οι κοινωνικοί παράγοντες της επανάστασης έχουν πάρει τις θέσεις τους. Αποµένει ο στρατός. Από τη δεκαετία του 1960, στις πορτογαλικές κτήσεις στην Αφρική σηµειώνονται εξεγέρσεις: η Ανγκόλα το 1961, η Γουινέα-Μπισάου το 1963, η Μοζαµβίκη το 1965. Οι εθνικοαπαλευθερωτικοί πόλεµοι µοιάζουν να γίνονται µεταδοτικοί. Μια νέα γενιά αριστερών ηγετών, όπως ο Αγκοστίνο Νέτο στην Ανγκόλα, ο Αµίλκαρ Καµπράλ στη Γουινέα-Μπισάου, ο Σαµόρα Μασέλ στη Μοζαµβίκη, δηµιουργούν µια νέα κατάσταση στις απελευθερωµένες περιοχές. Απέναντι στους εξεγερµένους, η αποικιακή µητρόπολη κινητοποιείται δραστικά. Από 80.000 άνδρες το 1964, τα πορτογαλικά στρατεύµατα στην Αφρική έχουν φτάσει τους 235.000 το 1974. Οι αµφιβολίες όµως για την έκβαση αυτής της προσπάθειας έχουν αρχίσει να εµφιλοχωρούν στις τάξεις του στρατού. Και γίνεται εµφανής από µια αντιπαράθεση ανάµεσα στους νεαρούς αξιωµατικούς και τη στρατιωτική ολιγαρχία των στρατιωτικών ακαδηµιών. Οι πρώτοι, πιο εκτεθειµένοι στους κινδύνους του ανταρτοπόλεµου, ζητούν την εξοµοίωσή τους µε τους άλλους, ένα αίτηµα που στην αρχή γίνεται δεκτό αλλά κατόπιν απορρίπτεται. Η δυσαρέσκεια δεν θα αργήσει να αποκτήσει ριζοσπαστικό πολιτικό περιεχόµενο, που θα αµφισβητεί τη νοµιµότητα των πολέµων στην Αφρική. Ακόµη και ο συντηρητικός στρατηγός ντε Σπίνολα, όταν θα τολµήσει να εκφράσει και αυτός τις αµφιβολίες του µε το βιβλίο του «Η Πορτογαλία και το µέλλον της», το 1974, θα απαλλαγεί από τα καθήκοντά του, όπως και ο αρχηγός του γενικού επιτελείου, στρατηγός Κόστα Γκόµες, επειδή έδωσε την έγκρισή του για την έκδοση αυτού του βιβλίου. Από τα οχυρά της Αφρικής και κυρίως της Γουινέας-Μπισάου, το Κίνηµα των Ενόπλων Δυνάµεων οργανώνεται πια στην αποικιακή µητρόπολη και προετοιµάζει, χωρίς να το πάρουν µυρωδιά οι µυστικές υπηρεσίες, το πραξικόπηµα της 25ης Απριλίου.

Οι µεγάλοι γαιοκτήµονες είχαν καθηλώσει στη φτώχεια τούς αγρότες, από τους οποίους αντλεί κυρίως τη δύναµή του το Κοµµουνιστικό Κόµµα

Οι πρωταγωνιστές

ΑΝΤΟΝΙΟ ΝΤΕ ΟΛΙΒΕΪΡΑ ΣΑΛΑΖΑΡ
1889 - 1970
Με τον Πάπα και τον φασισµό
Μολονότι δεν ήταν στρατιωτικός, αλλά καθηγητής Πολιτικής Οικονοµίας, κυβέρνησε τη χώρα του ως ένας στυγνός δικτάτορας. Πραξικοπηµατίες στρατιωτικοί που κατέλαβαν την εξουσία το 1926, τον διόρισαν υπουργό Οικονοµικών για να αναλάβει έξι χρόνια αργότερα πρωθυπουργός της χώρας. Διατηρώντας στενούς δεσµούς µε την Καθολική Εκκλησία, θέλησε να µετατρέψει τις εγκυκλίους του Πάπα Λέοντα ΙΓ’ σε πολιτική και κοινωνική πράξη, δηµιουργώντας το Εstado Νuovo (Νέο κράτος). Επέβαλε ένα συντηρητικό και αυταρχικό καθεστώς απηνών διώξεων των πολιτικών του αντιπάλων. Στον ισπανικό εµφύλιο πόλεµο υποστήριξε τους φασίστες του Φράνκο. Στα τελευταία χρόνια της διακυβέρνησής του, το καθεστώς του κλονίστηκε από το οικονοµικό βάρος των πορτογαλικών αποικιακών πολέµων στην Αφρική.

ΟΤΕΛΟ ΝΤΕ ΚΑΡΒΑΛΙΟ
1936 -...
Η ψυχή της επανάστασης
Απόφοιτος της Στρατιωτικής Ακαδηµίας της Λισαβώνας, υπηρέτησε πολλά χρόνια στα µέτωπα των πορτογαλικών αποικιακών πολέµων στην Αφρική. Επαιξε ηγετικό ρόλο στο Κίνηµα των Ενόπλων Δυνάµεων (ΜFΑ) που έκανε την επανάσταση των γαριφάλων και στο εθνικό συµβούλιο που για ένα διάστηµα κυβέρνησε τη χώρα. Στην εσωτερική διαµάχη που ξέσπασε στο ΜFΑ το 1975, ο Καρβάλιο εξέφρασε την αριστερή του πτέρυγα. Απόπειρα δεξιού πραξικοπήµατος από τον ντε Σπίνολα αποτρέπεται µε έγκαιρη επέµβασή του. Προάγεται σε στρατηγό και µαζί µε τον Κόστα Γκόµες και τον Βάσκο Γκονσάλβες συγκροτούν διευθυντήριο. Την ίδια χρονιά, το όνοµά του εµπλέκεται σε υποτιθέµενη απόπειρα πραξικοπήµατος του Κοµµουνιστικού Κόµµατος, όταν στρατιωτικοί που βρίσκονται υπό τις διαταγές του καταλαµβάνουν τρεις αεροπορικές βάσεις. Με αυτό το πρόσχηµα, δεξιοί στρατιωτικοί κάνουν αντεπανάσταση που φέρνει στην εξουσία τον Αντόνιο Ραµάλιο Εάνες. Το 1976 και το 1980, ο Καρβάλιο παίρνει µέρος ανεπιτυχώς στις προεδρικές εκλογές µε αντίπαλο τον Εάνες. Τέσσερα χρόνια αργότερα συλλαµβάνεται µε την κατηγορία της συµµετοχής στην ένοπλη οργάνωση Λαϊκές Δυνάµεις-25 Απρίλη, η οποία έχει αναλάβει την ευθύνη για ληστείες και φόνους. Στη δίκη του, που έγινε µε αµφιλεγόµενες διαδικασίες, οι οπαδοί του θα υποστηρίξουν ότι πρόκειται για µια σκευωρία αντεκδίκησης. Ετσι, το 1989 θα αµνηστευτεί. Εκτοτε θα ασχοληθεί µε µια µικρή ατοµική επιχείρηση εµπορίας πολεµικού υλικού.


ΧΡΟΝΟΛΟΓΙΟ

1968
Η κυβέρνηση της Πορτογαλίας προχωρεί σε ευρύ ανασχηµατισµό και αναδιοργάνωση, καθώς ο Σαλαζάρ την εγκαταλείπει λόγω προβληµάτων υγείας. Ο Μαρσέλο Καετάνο αναλαµβάνει πρωθυπουργός, ενώ µια νέα εκστρατεία αρχίζει εναντίον των ανταρτών της πορτογαλικής Γουινέας µόλις καταφτάνει εκεί ο νέος διοικητής της αποικίας στρατηγός Αντόνιο ντε Σπίνολα.

1969
Το Ενιαίο Κόµµα του Σαλαζάρ µετονοµάζεται σε Εθνική Λαϊκή Δράση. Η διαβόητη µυστική αστυνοµία του δικτάτορα αλλάζει όνοµα κι αυτή, σε µια διστακτική αλλά και βραχύβια απόπειρα φιλελευθεροποίησης του καθεστώτος.

1970
Θάνατος του Σαλαζάρ. Η Πορτογαλία εισβάλλει στη Γουινέα-Μπισάου και απελευθερώνει εκατοντάδες πορτογάλους αιχµαλώτους πολέµου που κρατούνται από τις δυνάµεις των ανταρτών.

1973
Ο ηγέτης των ανταρτών της ΓουινέαςΜπισάου Αµίλκαρ Καµπράλ δολοφονείται από πρώην συνεργάτη του, σε συνεργασία µε πράκτορες των πορτογαλικών µυστικών υπηρεσιών. Στα τέλη της χρονιάς, η Γουινέα Μπισάου κηρύσσει µονοµερώς την ανεξαρτησία της. Ο ΟΗΕ την αναγνωρίζει και χαρακτηρίζει παράνοµη την πορτογαλική κατοχή.

1974
Η Επανάσταση των Γαριφάλων τερµατίζει πέντε δεκαετίες δικτατορίας. Το αυταρχικό καθεστώς του Νέου κράτους πέφτει και ο πρωθυπουργός Μαρσέλο Καετάνο διαφεύγει στη Βραζιλία.

1975
Η Πορτογαλία κηρύσσει την ανεξαρτησία όλων των αποικιών της στην Αφρική. Οµως αρκείται µόνο σε µια υπόσχεση για το Ανατολικό Τιµόρ. Υστερα από αποτυχηµένο δεξιό πραξικόπηµα, η πορτογαλική επανάσταση παίρνει αριστερή στροφή µε εθνικοποιήσεις µεγάλων βιοµηχανιών. Θορυβηµένοι από αυτή την τροπή, δυτικοί πολιτικοί (Ούλοφ Πάλµε, Βίλι Μπραντ, Φρανσουά Μιτεράν, Μάριο Σοάρες κ.ά.) ιδρύουν στη Στοκχόλµη επιτροπή για τη δηµοκρατία στην Πορτογαλία. Νέο πραξικόπηµα απαλλάσσει την πορτογαλική κυβέρνηση από την αριστερή επιρροή. Το Ανατολικό Τιµόρ προσαρτάται στην Ινδονησία.

1976
Η Πορτογαλία ψηφίζει νέο Σύνταγµα.

ΤΑ ΝΕΑ