Συνέντευξη του καθηγητή Φιλοσοφίας του Πρίνστον, Αλέξανδρου Νεχαμά

της Μαρίας Κουζινοπούλου

Ξεκίνησε να περπατά στο μονοπάτι της ζωής, έχοντας ως αφετηρία του την Αθήνα, όπου γεννήθηκε. Πολύ σύντομα, ο Αλέξανδρος Νεχαμάς έστρεψε τη ρότα του προς την Αμερική, με στόχο να σπουδάσει Φιλοσοφία και στη συνέχεια να ασχοληθεί με τον κόσμο των Επιχειρήσεων. Πολύ σύντομα τον κέρδισε ολοκληρωτικά η Φιλοσοφία, την οποία υπηρετεί για περισσότερα από 40 χρόνια ως δάσκαλος και ως συγγραφέας.

Ο πολυβραβευμένος καθηγητής Φιλοσοφίας του Πανεπιστημίου του Πρίνστον, Αλέξανδρος Νεχαμάς, τιμάται την ερχόμενη εβδομάδα από δύο ελληνικά πανεπιστήμια. Τη Δευτέρα 24 Ιανουαρίου θα αναγορευτεί επίτιμος διδάκτορας του Τμήματος Φιλοσοφίας και Παιδαγωγικής της Φιλοσοφικής Σχολής του ΑΠΘ, ενώ δύο ημέρες μετά θα λάβει την ίδια διάκριση και από το Τμήμα Θεωρίας και Ιστορίας της Τέχνης της Ανώτατης Σχολής Καλών Τεχνών.

Με αφορμή τις δύο αναγορεύσεις, ο διακεκριμένος φιλόσοφος μιλάει στο ΑΠΕ- ΜΠΕ για την πορεία του στον κόσμο της Φιλοσοφίας, έναν κόσμο που αγαπάει ιδιαίτερα, "γιατί η φιλοσοφία είναι αφενός τρόπος ζωής και αφετέρου μια αντιμετώπιση των πραγμάτων, η οποία σκοπό της έχει να δείξει πώς μπορεί κανείς να ζει όσο το δυνατόν καλύτερα μπορεί", όπως λέει χαρακτηριστικά.

Επίσης, αποκαλύπτει ότι στόχος της διδασκαλίας του είναι να κάνει τους φοιτητές του να αισθανθούν ... άβολα για τη ζωή και τον κόσμο τους, ενώ εξηγεί τι σημαίνουν γι' αυτόν οι έννοιες της Τέχνης, της Φιλίας και του Ωραίου, που τον απασχολούν συχνά στα κείμενα και τις διαλέξεις του.

-Η περιήγησή σας στον κόσμο της Φιλοσοφίας μετρά περισσότερα από 40 χρόνια. Ποιοι ήταν οι σημαντικότεροι σταθμοί της διαδρομής σας από την Αθήνα ως το Πρίνστον;

-Πρέπει να πω ότι η διαδρομή μου ξεκινά από τη Θεσσαλονίκη απ' όπου κατάγονται και οι δύο γονείς μου. Πρώτος σταθμός ήταν η απόφασή μου να φύγω από την Ελλάδα και να σπουδάσω στην Αμερική. Ξεκίνησα με τη σκέψη να κάνω σπουδές στη Φιλοσοφία και μετά να συνεχίσω σε Business School, ενώ αν έμενα στην Ελλάδα ή την Ευρώπη θα έπρεπε να ειδικευόμουν αμέσως. Αυτό ήταν πολύ σημαντικό γιατί μου έδωσε την ευκαιρία να γνωρίσω από κοντά τη Φιλοσοφία και σιγά- σιγά κατάλαβα ότι εκεί έτεινε η ζωή μου και όχι στα πιο πρακτικά θέματα.

Δεύτερον, ήταν η απόφασή μου να εργαστώ με τον Γρηγόρη Βλαστό στο Πρίνστον. Ο Βλαστός ήταν από τους σημαντικότερους μελετητές της αρχαίας ελληνικής φιλοσοφίας, κυρίως του Πλάτωνα και των προσωκρατικών και έγραψα τη διατριβή μου, υπό τη διεύθυνσή του.

Επίσης, η επανακάλυψη του Νίτσε, τον οποίο ήξερα ως παιδί, χωρίς να τον καταλαβαίνω και πολύ, και μου έδωσε μια εντελώς διαφορετική άποψη της Φιλοσοφίας από την πιο καθιερωμένη, ακαδημαϊκή που διδάσκεται στα πανεπιστήμια.

Τέλος, το ενδιαφέρον μου για την τέχνη που διέπει τη σκέψη μου γενικά για θέματα φιλοσοφίας και ζωής.

- Γιατί τελικά σας κέρδισε η Φιλοσοφία και όχι ο κόσμος των επιχειρήσεων;

-Είναι δύσκολο να πω τι με κέρδισε τελικά στη Φιλοσοφία. Είδα ότι όταν σκεφτόμουν για φιλοσοφικά θέματα, έβγαινε στη μέση ο καλύτερός μου εαυτός και όταν έβρισκα μια καινούρια ιδέα, μια καινούρια μελέτη, αμέσως την άρπαζα, δεν ήταν ποτέ αγγαρεία. Οπότε είδα ότι σε αυτό το πεδίο μπορούσα να εκφράσω τον καλύτερό μου εαυτό.

-Στα έργα σας δίνετε την εντύπωση ότι προσπαθείτε να παρουσιάσετε τη Φιλοσοφία με έναν πιο κατανοητό τρόπο, κάτι σαν την επανακάλυψη του Νίτσε, που αναφέρατε παραπάνω.

-Προσπαθώ να παρουσιάσω τη Φιλοσοφία μ' έναν πιο κατανοητό τρόπο, αλλά δεν είναι πάντα εφικτό και δεν είναι πάντα το σωστό, εξαρτάται κατά μεγάλο μέρος από το θέμα που δουλεύει κανείς. Εάν δουλεύει σε θέματα πιο ακαδημαϊκά, Λογικής ή Μεταφυσικής, δεν μπορεί να τα συσχετίσει άμεσα με την καθημερινή ζωή ή το μεγάλο κοινό.

Πάντως, η παράδοση της Φιλοσοφίας , που ουσιαστικά αρχίζει από τους αρχαίους Έλληνες, για αιώνες δεν ήταν τόσο πολύ ένα πεδίο καθαρά διανοητικό, ήταν τρόπος του βίου. Τώρα αυτό είναι πολύ πιο δύσκολο για μας εφόσον η Φιλοσοφία έχει μπει πλέον στα πανεπιστήμια, αλλά δεν πάει να πει ότι δεν πρέπει να έχουμε το ενδιαφέρον να συζητήσουμε θέματα που αφορούν τον κόσμο γενικά, με τρόπο με τον οποίο ο κόσμος μπορεί να τα αντιμετωπίσει παραγωγικά και να μην τον αφήσουμε έκθαμβο με την εξυπνάδα μας και στο σκοτάδι από την πλευρά του για το τι μπορεί να καταλάβει από αυτά που λέμε. Γιατί μπορεί να γίνει κάτι το πολύ μπερδεμένο η Φιλοσοφία, αλλά μερικές φορές τα μπερδεύουμε και εμείς οι ίδιοι.

-Διδάσκετε Φιλοσοφία από τις αρχές της δεκαετίας του '80 μέχρι σήμερα. Από το Πανεπιστήμιο του Πίτσμπουργκ και της Πενσιλβάνια μέχρι το Πρίνστον. Ποιες αξίες διδάσκετε στους φοιτητές σας;

-Στην Αμερική τα πανεπιστήμια δεν είναι τόσο προσηλωμένα στην επαγγελματική μόρφωση. Τα πρώτα τέσσερα χρόνια είναι για μια πιο γενική μόρφωση και μετά ετοιμάζεσαι για μια καριέρα. Τα πρώτα χρόνια, λοιπόν, οι φοιτητές ενδιαφέρονται για οτιδήποτε μπορεί κανείς να τους πει. Ένα πρόβλημα σήμερα είναι ότι υπάρχει μια σχετική απάθεια στην Αμερική για την γενική πολιτική και πολιτιστική κατάσταση, δηλαδή τα παιδιά, για τον πόλεμο στο Αφγανιστάν ή στο Ιράκ, δεν έχουν σκεφτεί τόσο πολύ όσο πρέπει. Ένας από τους σκοπούς που εγώ έχω ως φιλόσοφος είναι να τους κάνω να αισθανθούν λίγο πιο άβολα για τη ζωή τους και τον κόσμο τους, για να μπορέσουν να θέσουν ερωτήματα, τα οποία στην καθημερινή τους ζωή μπορεί από την οικογένειά τους ή από τα σχολεία τους να μην τα έχουν θέσει και να μην τα έχουν σκεφτεί ακόμα. Εφόσον υπάρχει αυτή η ευκαιρία στην ακαδημαϊκή τους καριέρα ν' ανοίξει το μυαλό τους, αυτό είναι πολύ σημαντικό για τη Φιλοσοφία. Γιατί η Φιλοσοφία είναι αφενός τρόπος ζωής, αφετέρου μια αντιμετώπιση των πραγμάτων, η οποία σκοπό της έχει να δείξει πώς μπορεί κανείς να ζει όσο το δυνατόν καλύτερα μπορεί. Όχι να του δώσουμε οδηγίες, γιατί δεν μπορούμε να του δώσουμε οδηγίες, αλλά πρέπει να τους ξεκουνήσουμε λίγο από την πεπατημένη και αυτό είναι πολύ σημαντικό για μένα. Και ο Νίτσε είναι καταπληκτικός σ' αυτό το θέμα, διότι είναι εναντίον των πάντων.

-Σε μια εποχή οικονομικής και πνευματικής κρίσης, η Φιλοσοφία τι ρόλο μπορεί να διαδραματίσει;

-Σε μια εποχή κρίσης προτείνω τη Φιλοσοφία για να σκεφτεί κανείς με διαφορετικούς τρόπους. Όχι, όμως, να αισθανθεί καλύτερα, μπορεί και να αισθανθεί χειρότερα. Αλλά το ζήτημα είναι ότι πρέπει κανείς να αποκτήσει αυτογνωσία- αυτό είναι εντελώς σωκρατικό ότι η αυτογνωσία είναι πολύ σημαντική- και η μόρφωση βοηθάει. Αυτό πρέπει να κάνει ο Φιλόσοφος ως δάσκαλος.

-Έχετε διατελέσει πρόεδρος του Συμβουλίου Ανθρωπιστικών Σπουδών του Πανεπιστημίου του Πρίνστον. Θεωρείτε ότι οι ανθρωπιστικές σπουδές έχουν μέλλον;

-Οι ανθρωπιστικές σπουδές περνάνε κρίση σήμερα, αλλά το περίεργο της υπόθεσης είναι ότι οι ανθρωπιστικές σπουδές πάντοτε περνάνε κρίση, ποτέ δεν ήταν η μελέτη των κειμένων της παραδόσεως ενός λαού το πρώτο ενδιαφέρον του κόσμου. Για παράδειγμα, ο Κικέρων έχει ένα διάλογο, που ρωτάει γιατί τα αγόρια της Ρώμης χρειάζεται να μάθουν ελληνικά και να διαβάσουν τον Πλάτωνα ή τον Αισχύλο. Θα τους κάνει αυτό καλύτερους πολίτες; Ήδη, αυτό το πρόβλημα υπήρχε εκείνα τα χρόνια και αυτό είναι το πρόβλημα που αντιμετωπίζουμε και σήμερα. Νομίζω ότι σε μια ιδεώδη κατάσταση θα ήταν θαυμάσιο, αν όλος ο κόσμος της υφηλίου ήξερε τον Όμηρο. Αυτό δεν είναι πλέον εφικτό και ποτέ όλοι δεν τον ήξεραν, ούτως ή άλλως.

Στην Αμερική έχουμε 3-4 χιλιάδες πανεπιστήμια, τα οποία προετοιμάζουν ανθρώπους που θα πιάσουν μια καλή θέση κάπου. Το κύριο πρόβλημα είναι ότι σήμερα οι ανθρωπιστικές σπουδές δεν αποτελούν βάση επαγγελματική και αν κανείς νομίζει ότι ο σκοπός της εκπαίδευσης είναι το επάγγελμα, όπως καλώς ή κακώς πολλοί νομίζουν, τότε η σημασία των ανθρωπιστικών σπουδών έχει καταρρεύσει. Εάν δει κανείς την εκπαίδευση όχι απλώς ως επαγγελματική προετοιμασία, αλλά ως προετοιμασία του πολίτη, τότε είναι απαραίτητες. Και αυτό για να μπούμε πάλι στην Ιστορία είναι ενδιαφέρον, γιατί ακριβώς αυτό το πρόβλημα, εάν οι ανθρωπιστικές σπουδές ετοιμάζουν για επάγγελμα ή ετοιμάζουν τον πολίτη, απασχολούσε πάρα πολύ τους ανθρωπιστές της Αναγεννήσεως. Και ήταν χωρισμένοι σε δύο πεδία. Αυτό το πρόβλημα δεν έχει λυθεί ακόμα.

- Στα κείμενά σας καταπιάνεστε συχνά με την έννοια της Φιλίας, μια έννοια που δεν απασχολεί συχνά τους νεότερους Φιλοσόφους.

- Η Φιλία απασχόλησε τους Φιλόσοφους διαχρονικά, αλλά τους αρχαίους πολύ περισσότερο από τους νεότερους. Ο Αριστοτέλης θεωρεί τη Φιλία ένα από τα κυριότερα θέματα της ηθικής του φιλοσοφίας και αφιερώνει στη Φιλία το μεγαλύτερο κομμάτι των Ηθικών Νικομαχείων, που είναι το κύριό του έργο για την Ηθική. Ο Κικέρων έγραψε επίσης ένα διάλογο περί Φιλίας που είχε τεράστια επιρροή αργότερα στο Μεσαίωνα.

Αλλά υπήρξε πάντοτε με τη Φιλία ένα πρόβλημα που είχε ο Χριστιανισμός. Διότι ο Χριστιανισμός βασίζεται στην αγάπη που πρέπει να απευθύνεται σε όλους τους ανθρώπους ανεξαιρέτως. Ενώ η Φιλία απευθύνεται μόνο σε ένα ορισμένο κύκλο και διαχωρίζει τους φίλους μου από τους υπόλοιπους ανθρώπους. Ο τρόπος που συμπεριφερόμαστε με τους φίλους μας είναι διαφορετικός από τον τρόπο που συμπεριφερόμαστε στους άλλους. Αν η χριστιανική θεωρία αγάπης λέει ότι όλους τους ανθρώπους πρέπει να τους μεταχειριζόμαστε με τον ίδιο τρόπο, υπάρχει μια κόντρα. Και αυτό ήταν μεγάλο πρόβλημα. Υπάρχουν μερικοί Χριστιανοί θεολόγοι που μίλησαν θετικά για τη φιλία, αλλά γενικά δεν ήταν τόσο μεγάλο θέμα. Στους νεότερους φιλοσόφους που μίλησαν γενικά για Ηθική, η νεότερη Ηθική απαιτεί το ίδιο πράγμα, να φερόμαστε απέναντι σε όλους όσο πιο αντικειμενικά γίνεται, αυτό είναι το δίκαιο. Αλλά πάλι με τη Φιλία φαίνεται να υπάρχει κάποιο πρόβλημα, αλλιώς θα φερθείς στο φίλο σου από ό,τι σε κάποιον άλλο, οπότε κατά ένα μέρος η νεότερη φιλοσοφία δεν έχει ασχοληθεί τόσο πολύ με τη Φιλία.

-Τι σας κέντρισε το ενδιαφέρον στις έννοιες της Φιλίας, της Τέχνης και του Ωραίου, τις οποίες μελετάτε συχνά;

-Το θέμα της Φιλίας κινείται σε μια περιοχή αξιών, οι οποίες είναι πολύ διαφορετικές από τις γενικές ηθικές αξίες. Οι γενικές ηθικές αξίες, όπως το δίκαιο, είναι αντικειμενικές και παγκόσμιες. Βασίζονται στις ομοιότητες που έχει ο ένας άνθρωπος με τον άλλο ως άνθρωποι. Ενώ η Φιλία, η Τέχνη, το Ωραίο βασίζονται σε χαρακτηριστικά που μας κάνουν να διαχωρίζουμε ο ένας από τον άλλο, μας δίνουν το προσωπικό μας στυλ, τον προσωπικό μας χαρακτήρα, τον προσωπικό μας τρόπο ζωής. Και γενικά, αυτό το είδος των αξιών, ας τις πούμε προσωπικές αξίες, όχι γενικές αξίες, όχι μόνο δεν έχει μελετηθεί, αλλά έχει σχεδόν ξεχαστεί από τη νεότερη φιλοσοφία.

-Ωστόσο, υπάρχει συχνά η άποψη ότι το Ωραίο στην Τέχνη είναι αντικειμενικό.

-Η Τέχνη και το Ωραίο δεν είναι αντικειμενικό, αλλά δεν είναι και τελείως υποκειμενικό. Δεν είναι το ίδιο πράγμα να πεις ότι κάτι είναι ωραίο και κάτι μου αρέσει. Γιατί όταν λέω ότι κάτι είναι ωραίο, περιμένω από μερικούς άλλους τουλάχιστον να συμφωνήσουν μαζί μου, σχεδόν και απαιτώ. Και εάν ένας άνθρωπος που αγαπώ και εκτιμώ δεν συμφωνήσει μαζί μου για το τι είναι ωραίο, ή θα αρχίσω να έχω κάποια σχετική υποψία για εκείνον ή για τον εαυτό μου. Όταν κάτι λέω ότι είναι ωραίο, ιδεάζω μια μικρή κοινωνία ανθρώπων ότι αυτό το άτομο ή αυτό το αντικείμενο είναι ωραίο και ενδιαφέρονται να το εξηγήσουν και να το καταλάβουν καλύτερα. Αυτό δεν σημαίνει βέβαια ότι είναι υποκειμενικό, δηλαδή ότι σε αυτό το γκρουπ αρέσει ο Μανέ ή αρέσει ο Μπαχ και δεν το συζητάμε, υπάρχει πάντοτε η πιθανότητα να συζητήσουμε με κάποιον και να αλλάξουμε γνώμη ή να του αλλάξουμε τη γνώμη γι' αυτά. Αλλά κυρίως αυτό που κερδίζουμε από την τέχνη και από το γούστο μας στην τέχνη, είναι να συναντήσουμε μια προσωπικότητα που να έχει το δικό της χαρακτήρα, διότι τα πράγματα που θεωρούμε ωραία είναι ουσιαστικά τα πράγματα που βάζουμε μέσα στη ζωή μας. Δηλαδή το ότι μ' αρέσει ο Μανέ δεν σημαίνει ότι κάθε τόσο κάθομαι και σκέφτομαι ή βλέπω τον πίνακα και λέω 'τι ωραίος'. Μου αλλάζει τη ζωή ο Μανέ, και πρέπει να δω και άλλους πίνακες, να γνωρίσω ανθρώπους που τους ενδιαφέρει ο Μανέ, πρέπει να διαβάσω ορισμένα βιβλία. Μου αλλάζει τη ζωή αυτό που θεωρώ ωραίο, δεν είναι κάτι θεωρητικό.

-Τι θεωρούμε Τέχνη τελικά; Οι λαϊκές εκφάνσεις του πολιτισμού μπορούν να ενταχθούν σε αυτή την κατηγορία;

-Ως Τέχνη θεωρούμε τις καθιερωμένες καλές τέχνες και οι καθιερωμένες καλές τέχνες έχουν μια κοινωνική διάσταση, δεν υπάρχει αμφιβολία γι' αυτό το πράγμα. Αν δεν ξέρεις αρκετά πράγματα για την Ιστορία της Τέχνης και δεν έχεις δει πολλούς πίνακες και πας να δεις έναν Πικάσο, θα τα χάσεις, δεν θα τα καταλάβεις. Αλλά αυτό δεν σημαίνει ότι για τους ανθρώπους που δεν ξέρουν την υψηλή τέχνη ή τις καλές τέχνες, δεν έχουν στη ζωή τους άλλα πράγματα τα οποία θεωρούν ωραία, γιατί εγώ πιστεύω ότι και οι λεγόμενες λαϊκές τέχνες έχουν τεράστια σημασία και αισθητική αξία. Δεν υπάρχει άνθρωπος που να μην αντιδρά στο Ωραίο στον κόσμο, εκτός και αν βρίσκεται στο έσχατο της πείνας ή της καταπίεσης.

Σίγουρα, δεν έχουν όλα τα έργα της λαϊκής ή της υψηλής τέχνης αισθητική αξία. Αν σκεφτούμε ότι υψηλή τέχνη δεν είναι μόνο ο Ρέμπραντ ή ο Μανέ, είναι εκατοντάδες χιλιάδες, εκατομμύρια πινάκων που οι περισσότεροι από αυτούς είναι εντελώς γελοίοι. Στα μουσεία μας έχουμε ένα μηδαμινό ποσοστό της όλης παραγωγής της τέχνης. Δεν είναι ότι όλο το περιεχόμενο των υψηλών τεχνών είναι εξαίσιο, είναι ότι έχουμε διαλέξει τα καλύτερα έργα - αυτά που θεωρούμε καλύτερα έργα - και αυτά δείχνουμε, αυτά μελετάμε, αυτά ξέρουμε, τα υπόλοιπα τα ξεχνάμε, πέφτουν στα σκουπίδια της ιστορίας ας πούμε.

Επίσης, ο διαχωρισμός μεταξύ υψηλής και λαϊκής τέχνης δεν είναι απόλυτος. Εγώ πιστεύω ακράδαντα ότι η τραγωδία στην αρχαία Αθήνα ήταν κατά ένα μεγάλο μέρος λαϊκή τέχνη, απευθυνόταν σε όλο το ακροατήριο της πόλης, όχι μόνο στους μορφωμένους, και γι' αυτό ο Περικλής έδινε τα θεωρικά, και ο σκοπός δεν ήταν τόσο καλλιτεχνικός, ήταν γιατί η τραγωδία ήταν όργανο της δημοκρατίας, ουσιαστικά μπορεί να πει κανείς ότι ήταν και ιδεολογικό όργανο. Ή το μυθιστόρημα, που όταν παρουσιάζεται ως είδος στην Ευρώπη το 18ο αιώνα, υπάρχει τεράστια αντίδραση εναντίον του μυθιστορήματος, ήταν εντελώς παρακατιανό και μόνο για γυναίκες. Οπότε το περιφρονούσαν οι πάντες. Ο μέγας Άγγλος ποιητής και διανοούμενος Κόλριτζ, γράφει καθαρά και ξάστερα ότι όπου υπάρχουν μυθιστορήματα οι άνθρωποι που τα διαβάζουν καταστρέφουν το μυαλό τους. Ή να μην ξεχνάμε τον κινηματογράφο που άρχισε ως λαϊκό μέσο και έφτασε στο σημείο να γράφονται βιβλία για τη μελέτη του κινηματογράφου. Πολλές από τις λαϊκές τέχνες εξελίσσονται στις υψηλές τέχνες των επόμενων εποχών.

Πηγή: ΑΠΕ-ΜΠΕ