"Ο καθημερινός φασισμός": Ο άνθρωπος παύει να σκέπτεται και μετατρέπεται σε κοπάδι

Φωτο: Φώτος Λαμπρινός

"Ο αληθινός φασισμός": Ένα από τα σημαντικότερα ντοκιμαντέρ στην ιστορία του κινηματογράφου για την κατανόηση του φασιστικού φαινομένου, γυρισμένο το 1965, με υλικό από τα αρχεία της ΕΣΣΔ, της Γερμανίας και της Πολωνίας. Τα λίγα μέτρα φιλμ που χρειάστηκε να γυρίσει ο σκηνοθέτης, τα γύρισε με τη μηχανή κρυμμένη, χωρίς ηθοποιούς, χωρίς κομπάρσους. Ο πραγματικός τίτλος της ταινίας είναι «Ο καθημερινός φασισμός», στοιχείο που νοηματοδοτεί και τη μέθοδο προσέγγισης που επέλεξε ο μεγάλος Μιχαήλ Ρομ. Ενδιαφέρεται για «μικρά», φαινομενικά ασήμαντα στοιχεία της καθημερινότητας των «απλών ανθρώπων», αφήνοντας στην άκρη τον "μεγάλο ηγέτη" Στάλιν, γεγονός που τον έφερε κατηγορούμενο από τους οπαδούς του "πατερούλη". Η ιδιότυπη προσωπική αφήγηση-σχόλιο του μεγάλου σκηνοθέτη ξεκινά από την παρακολούθηση παιδιών και φτάνει στην επισήμανση της "μεταλλαγής" των μικροαστών στη Γερμανία, οι οποίοι στήριξαν καθοριστικά τον Χίτλερ και τους εθνικοσοσιαλιστές του. Ο φασισμός παρέσυρε τις μάζες γιατί κατόρθωσε να μπει στην καθημερινή ζωή τού ανθρώπου από την πλάγια πόρτα του συναισθηματισμού, λέει ο Ρομ, ο οποίος πίστευε ότι «η δουλειά πάνω σε μια ταινία τεκμηρίωσης είναι σχολείο της αλήθειας». Παρουσιάζουμε σήμερα μια συνέντευξη-συζήτηση του Φώτου Λαμπρινού, μαθητή του Ρομ στη σχολή της Μόσχας τη δεκαετία του '60 (ο Ρομ πέθανε το 1971), συζήτηση που επικεντρώνεται στον "Αληθινό φασισμό".

Δεκαεφτά κεφάλαια απαρτίζουν την ταινία-μελέτη του Μ. Ρομ. Μερικοί από τους τίτλους αυτών των κεφαλαίων: "Ο Αγών μου", «Λίγα λόγια για τον συγγραφέα", «Κουλτούρα του Γ’ Ράιχ", "Ένας λαός, μια αυτοκρατορία, ένας φύρερ», «Τέχνη», «Ανήκουμε σε σένα", «Και όμως, υπήρχε και άλλη Γερμανία", «Ο Χίτλερ διέταξε, εμείς εκτελούμε», "Τέλος της Γ’ αυτοκρατορίας», «Κεφάλαιο τελευταίο, ατελείωτο...».

Φ. Λαμπρινός: Τι σας παρότρυνε να ασχοληθείτε με τον φασισμό; Η ιστορική αναπαράσταση της Γερμανίας του Χίτλερ ή ο κίνδυνος του νεοφασισμού;

Μ. Ρομ: Κατά τη γνώμη μου, η ιστορική αναπαράσταση στην τέχνη, έχει ενδιαφέρον μόνο στην περίπτωση που δίνει απάντηση στα σημερινά προβλήματα. Σ' αυτά τα προβλήματα, που σήμερα βρίσκονται στο κέντρο των ενδιαφερόντων του ανθρώπου. Σε κάθε έργο που είναι αφιερωμένο σε ιστορικά γεγονότα, συνυπάρχουν πάντα δυο εποχές: Η ιστορική στιγμή, από την οποία αντλεί το υλικό του ο καλλιτέχνης και η εποχή στην οποία ο ίδιος ζει. Το "Θωρηκτό Ποτέμκιν», π.χ., είναι μια ταινία αφιερωμένη στην επανάσταση του 1905, συγχρόνως, όμως, είναι η ταινία που αντικατοπτρίζει τις απόψεις του Αϊζενστάιν πάνω στα προβλήματα της τρίτης δεκαετίας του αιώνα μας. Είναι αντιπροσωπευτική ταινία, ακριβώς αυτής της εποχής, και όχι του χρόνου, στον οποίο άμεσα αναφέρομαι. Και δεν είναι τυχαίο το γεγονός ότι σχεδόν ταυτόχρονα με το "Θωρηκτό Ποτέμκιν», εμφανίστηκε και η ταινία «Μάνα» του Πουντόβκιν, που είναι το ίδιο αφιερωμένη στην επανάσταση του 1905 αλλά εκφράζει την εποχή του 1920-1930.

Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι η ταινία μου, αναφέρεται σε γεγονότα περασμένης εποχής. Ωστόσο, μονάχα κατά ένα μέρος. Γιατί αυτή η ιστορική ανάλυση της ψυχολογίας του φασισμού, η ψυχολογική ανάλυση των ειδώλων του, με δύο λόγια, όλος ο κύκλος των προβλημάτων της ταινίας, είναι ο κύκλος των πιο καυτών προβλημάτων που κρατάνε σε αγωνία τον σημερινό άνθρωπο. Ακριβώς γιατί όλοι μας ξαναζούμε σήμερα δύσκολα και επικίνδυνα χρόνια, οξύτατα συμπλέγματα πολιτικών, κοινωνικών, τεχνικών, επιστημονικών προβλημάτων, για τα οποία είμαστε υποχρεωμένοι να σκεφτούμε σοβαρά, αν δεν θέλουμε να ξαναστηθεί μπροστά μας το παρελθόν, σε καινούργια και ίσως πιο τρομερή μορφή.

Ακριβώς αυτές οι οξύτατες αντιθέσεις της εποχής μας με παρότρυναν να ασχοληθώ με αυτή την ταινία.

* Στην ταινία γίνεται λεπτομερής ανάλυση των αισθημάτων και των ιδιοτήτων του μέσου Γερμανού, πάνω στα οποία έπαιξε το παιχνίδι του, εκείνη την εποχή, ο χιτλερισμός. Σε ποιες ιδιότητες του σημερινού μέσου ανθρώπου θα μπορούσε να υπολογίζει ο σύγχρονος φασισμός;

Στην ταινία συγκεντρώνεται η προσοχή σε μερικές επικίνδυνες ιδιότητες του ανθρώπινου χαρακτήρα. Κυρίως η ταινία αναλύει την ψυχολογία του προσκυνήματος των ειδώλων, της τυφλής πίστης στα είδωλα, της θεοποίησης του ηγέτη. Ο άνθρωπος παύει να σκέφτεται. Και συγκατατίθεται με την ιδέα του να σκέφτονται άλλοι για λογαριασμό του. Ο λαός μετατρέπεται σε κοπάδι. Αυτή η ιδιότητα της μικροαστικής ψυχολογίας δεν έχει εξαφανιστεί. Είναι η ίδια αυτή η ιδιότητα που δεν παρατηρήθηκε μονάχα στη Γερμανία ούτε μόνο την εποχή του 1930 ή του 1940. Η κεντρική ιδέα της ταινίας συνίσταται στο ότι ο άνθρωπος είναι υποχρεωμένος να σκέφτεται. Στο ότι κανένας δεν έχει το δικαίωμα να αφαιρέσει από τον άνθρωπο την προσωπική του -τονίζω την προσωπική του- ευθύνη για την πορεία και την τύχη της χώρας του. Η εξάλειψη του ατόμου ήταν κυρίαρχος στόχος στο πρόγραμμα του ναζισμού. Ωστόσο εμπεριέχεται και σήμερα στη δραστηριότητα πολλών οργανισμών και κομμάτων σ' όλο τον κόσμο. Και ας μην έχουνε πια αυτοί οι οργανισμοί σαν σύμβολα τους τη σβάστικα και ας μην ονομάζονται ναζιστές οι φασίστες.

Δεύτερο, αλλά εξίσου σοβαρό πρόβλημα θεωρώ το πρόβλημα του σωβινισμού, του εθνικισμού. Ο σωβινισμός είναι το σχοινί με το οποίο μπορείς να παρασύρεις μάζες ανθρώπων, όπως μπορείς να τραβήξεις τον τράγο και πίσω του ολόκληρο κοπάδι πρόβατα.

Δυστυχώς δεν βλέπω τέτοιες μεταβολές στον ανθρώπινο χαρακτήρα που θα μπορούσαν να εγγυηθούν στην ανθρωπότητα ότι δεν θα επανέλθει αυτό που ζήσαμε εδώ και 20 - 30 χρόνια. Αυτός είναι ο λόγος που η ταινία απευθύνεται στον άνθρωπο και του προτείνει πάνω απ' όλα να σκεφτεί.

Και ακριβώς η επιτυχία της ταινίας στο πλατύ κοινό επιβεβαιώνει ότι οι σκέψεις που αναπτύσσονται στην ταινία βρίσκονται στο κέντρο των ενδιαφερόντων του σημερινού ανθρώπου. Όλα τα γράμματα που παίρνω είναι γεμάτα απόψεις και σκέψεις για την ανθρωπότητα του σήμερα, παρ' όλο που η ταινία θα μπορούσε να χαρακτηριστεί ιστορική.

Φ. Λαμπρινός: Πώς βλέπετε το πρόβλημα της αλλοτρίωσης, που αυτή την εποχή ενδιαφέρει άμεσα τους ειδικούς διανοούμενους και στοιχεία της οποίας επεξεργάστηκαν πολλοί κριτικοί, αναλύοντας την ταινία σας "9 μέρες ενός χρόνου»;

Μ. Ρομ: Το πρόβλημα της αλλοτρίωσης δεν είναι καινούργιο. Δεν είναι καν ανακάλυψη του 20ού αιώνα, και μάλιστα του δεύτερου μισού του. Στην κλασική φιλολογία του 19ου αιώνα συγκαταλέγονται πολλά θεμελιώδη έργα, αφιερωμένα ακριβώς στην ψυχική απομόνωση του ανθρώπου. Μπορώ να αναφερθώ, για παράδειγμα, σ' ολόκληρο σχεδόν το έργο του Τσέχωφ, σε σειρά μυθιστορημάτων του Τολστόι, στη γαλλική φιλολογία του περασμένου αιώνα. Είναι, βεβαία αλήθεια ότι, τότε αυτού του είδους η απομόνωση, δεν ονομαζόταν αλλοτρίωση. Υποθέτω ότι κάθε καλλιτέχνη, κάθε δημιουργό τον βασάνισε, ως έναν βαθμό, αυτό το πρόβλημα, με αποτέλεσμα να εκφραστεί και στο έργο. Είναι γεγονός ότι το πρόβλημα της ψυχικής και σωματικής μοναξιάς αποτελεί τον πυρήνα του γαλλικού και ιταλικού κινηματογράφου. Ο Αντονιόνι έθεσε σαν κεντρικό πρόβλημα κάθε ταινίας του το πρόβλημα της αλλοτρίωσης. Ωστόσο, παρ' όλο το ταλέντο του, εγώ προσωπικά, βλέπω σ' αυτά τα φιλμ λύσεις ψυχολογικών, μάλλον, αποχρώσεων, ενώ με μεγάλη δυσκολία προσπαθώ να διακρίνω, εντελώς θεωρητικά, τα κοινωνικά φαινόμενα που, όπως φαντάζομαι, θα ήθελε να κριτικάρει.

Στη "9 μέρες ενός χρόνου» και οι τρεις είναι ψυχικά μοναχοί. Μόνη της είναι η ηρωίδα, μοναχός του και ο Γκούσεφ - σχεδόν δεν καταλαβαίνουν ο ένας τον άλλο. Μόνος του και ο Ηλία Κουλίκοφ. Όμως αυτή η μοναξιά δεν είναι φυσικά απόρροια του καπιταλισμού. Και στον Σοσιαλιστικό Κόσμο ο άνθρωπος μπορεί να είναι μόνος. Μπορεί να έχει αποτύχει στον έρωτα, στην επαγγελματική ή στην οικογενειακή του ζωή, στην δημιουργική του εργασία. Και όμως, αυτού του χαρακτήρα η μοναξιά ( ή της αλλοτρίωσης, για να μιλήσουμε στη σύγχρονη γλώσσα ) δεν έχει θέση κριτικής του σοσιαλισμού. Στις "9 μέρες ενός χρόνου» υπάρχει κάτι το κοινό στα ενδιαφέροντα και των τριών ηρώων, που τους ενώνει. Η φιλία και η επιστημονική δημιουργία, είναι για μένα, τα πιο υψηλά και ευγενικά κριτήρια για την εκτίμηση της μοίρας αυτών των ανθρώπων. Και δεν είναι τυχαίο το γεγονός ότι η ταινία τελειώνει με τρία ανθρωπάκια που κρατιούνται χέρι-χέρι. Είναι το σύμβολο αυτού που ονομάζουμε: συντροφικοί δεσμοί. Προς θεού, κάθε άλλο παρά θέλω να πω ότι στη συλλογική δουλειά βρίσκεται το φάρμακο κατά της αλλοτρίωσης. Στη δοσμένη περίπτωση, στη συγκεκριμένη ιστορία αυτών των τριών ανθρώπων, δημιουργήθηκαν αυτοί οι δεσμοί για τους οποίους μιλάμε. Και οι οποίες συνθήκες, ψάχνοντας όλα και πιο βαθιά στη μοίρα αυτών των ανθρώπων. Όσον αφορά το χαρτάκι με τα ανθρωπάκια, το σκεφτήκαμε μόλις την τελευταία μέρα του γυρίσματος. Η ταινία τελείωνε με ένα κεντρικό νόημα -το νόημα της αφοσίωσης στη φιλία και στους συντροφικούς δεσμούς- αλλά η κινηματογραφική ανάπλαση αυτού του νοήματος έτεινε να ολοκληρωθεί μέσα από το παίξιμο των ηθοποιών. Όταν χρειάστηκε να γραφτεί το σημείωμα, έκοψα ένα φύλλο από το σημειωματάριό μου, βιαστικά έγραψα το κείμενο και ύστερα, αντί για υπογραφή, ζωγράφισα ένα ανθρωπάκι και έπειτα από δευτερόλεπτα σκέψης πρόσθεσα και τα άλλα δύο, ήδη όμως για το τρίτο είχε μείνει πολύ λίγος χώρος! Ο οπερατέρ γύρισε το σκίτσο και μετά αποφασίσαμε να το δώσουμε στον σκηνογράφο για να φτιάξει ένα πραγματικό σκιτσάκι, και όχι την καρικατούρα που έκανα εγώ. Όπως πάντα συμβαίνει στον κινηματογράφο, για το σκίτσο ειδικά δεν έμεινε χώρος και έτσι η καρικατούρα έμεινε στην ταινία όπως ήταν.

ΠΛΑΓΙΟΣ

Η ταινία αναλύει την ψυχολογία του προσκυνήματος των ειδώλων, της τυφλής πίστης στα είδωλα, της θεοποίησης του ηγέτη. Ο άνθρωπος παύει να σκέφτεται. Και συγκατατίθεται με την ιδέα του να σκέφτονται άλλοι για λογαριασμό του. Ο λαός μετατρέπεται σε κοπάδι. Αυτή η ιδιότητα της μικροαστικής ψυχολογίας δεν έχει εξαφανιστεί

“Ο αληθινός φασισμός προβάλλεται στον κινηματογράφο”

Η ΑΥΓΗ