«Πεθαίνουμε σαν χώρα, ή θα αναγεννηθούμε από τις στάχτες μας;»

Το ΑΠΕ-ΜΠΕ ρώτησε 15 ανθρώπους των Γραμμάτων και των Τεχνών.

Ελλάδα της οικονομικής κρίσης, της τροΐκας και του ΔΝΤ. Μία νέα πραγματικότητα και για τους ανθρώπους της Τέχνης. Ερωτήματα, που προκύπτουν από τις δυσκολίες των καιρών.

Τα προηγούμενα χρόνια ο χώρος του πνεύματος δέχθηκε πολλή κριτική για το αν ήταν «παρών» ή «απών» στις εξελίξεις. Τώρα οι ίδιες οι εξελίξεις «ξεπερνούν» τους ανθρώπους.

Τους τελευταίους μήνες, θέατρα και κινηματογράφοι έκλεισαν, πανεπιστημιακές σχολές τελούν υπό καθεστώς «στασιμότητας» και η ανεργία στον κλάδο των ηθοποιών και των μουσικών έχει πάρει πια δραματικές διαστάσεις.

Κάποιοι υποστηρίζουν ότι ο φοίνικας αναγεννάται από τις στάχτες του. Άραγε, θα είναι η Τέχνη εκείνη η δύναμη, που θα τροφοδοτήσει και θα αναδείξει νέες δυνάμεις;

Το ΑΠΕ-ΜΠΕ μίλησε με ανθρώπους από τον χώρο των εικαστικών, του θεάτρου, των εκδόσεων. Εκείνοι επέλεξαν να μιλήσουν για «ψυχική ανάταση», «ελπίδα» και για τον τρόπο που η Τέχνη πρέπει να μιλήσει στη καρδιά και τον νού των ανθρώπων. 'Ισως και να αποτελέσει την πυξίδα για να βρει η ανθρωπότητα τον δρόμο της.

Δημήτρης Μυταράς, ζωγράφος

«Ο πολιτισμός μπορεί να προάγει τα πράγματα. Ωστόσο, στην Ελλάδα, μολονότι είμαστε κοιτίδα του πολιτισμού, αυτό που μας λείπει είναι ο πολιτισμός. Έχουμε μάθει να μην είμαστε καθόλου πολιτισμένοι. Αν πάτε μια βόλτα στο εξωτερικό θα δείτε τη διαφορά. Ο τρόπος, που συμπεριφέρεται ο ένας στον άλλο, που οδηγεί το αυτοκίνητό του. Όλα αυτά είναι τρόπος να δείξουμε τον πολιτισμό μας. Βέβαια, δεν είναι κάτι που γίνεται αμέσως. Ο πολιτισμός είναι ιστορία που θέλει χρόνο.Όλοι βγαίνουν και λένε «ναι» στη συναίνεση. Συναίνεση σημαίνει να κάνουμε υποχωρήσεις. Κανείς, όμως, δεν τις κάνει για να μην έχει πολιτικό κόστος. Ο πολιτισμός υπάρχει μέσα σ΄αυτά».

Γιάννης Ψυχοπαίδης, ζωγράφος, καθηγητής Ανωτάτης Σχολής Καλών Τεχνών

«Eξαρτάται πόσο ανοιχτοί είμαστε στον αναστοχασμό. Στις μέρες μας υπάρχει διάχυτη στην κοινωνία μία αφασία, μία εσωτερική «εν κινήσει στασιμότητα» (vibration statique) θα έλεγα. Οι άνθρωποι πιστεύουν από κεκτημένη ταχύτητα ότι κάτι θα συμβεί και θα τα βολέψουν ξανά με ατομικές λύσεις, όπως έχουν συνηθίσει εδώ και 40 χρόνια. Τα δεδομένα για τη μεσαία τάξη αλλάζουν και χάνει το έδαφος κάτω από τα πόδια της. Ίσως χάνει και την αίσθηση του αυτονόητου για τον τρόπο που προσλαμβάνει τις καταστάσεις. Βομβαρδίζεται διαρκώς, νιώθει ανασφάλεια, αλλά αναπτύσσει και μία άλλη δεκτικότητα τελικά. Μέσα σε αυτή την ταραχή, είναι εξαιρετικά νωρίς για να δούμε τι θα προκύψει. Μία άλλη αντίληψη για το τι είναι τέχνη; Για τον ρόλο της; Τι περιμένουμε εμείς από την τέχνη; Ή τελικά είναι εκείνη, που θα μας αιφνιδιάσει; Είναι ζητήματα ανοιχτά ακόμα. Πιστεύω, όμως, ότι γεννιούνται νέες εικαστικές φόρμες, που θα εκφράσουν αυτήν την, εσωτερική στην παρούσα φάση, ταραχή. Μέσα από τις πολύ αρνητικές συνθήκες πάντα βγαίνει και μία θετική διάσταση, γιατί κάπου χάνονται τα περιγράμματα δημιουργείται μία ρευστότητα και υπάρχει ένα περιθώριο αναστοχασμού».

Γιάννης Ξανθούλης, συγγραφέας

«Η τέχνη ποτέ δεν ήταν "διεξοδικό" μέσο, αλλά θεραπευτικό. Σαν θεραπεία, όμως, χρειάζεται την έρευνά της και το έναυσμα για να υπάρχει. Πάντα μέσα από την τέχνη αναγεννιούνται νέες ιδέες και έργα και ως λαός έχουμε τέτοια παραδείγματα, όπως την εποχή της δικτατορίας. Τότε τα πράγματα σε ό,τι αφορά την ελευθερία του λόγου ήταν φιμωμένα, προέκυψαν όμως καινούρια εκδοτικά σχήματα, είδαμε γενικά μία άλλη αισθητική και μία αδελφοποίηση πολλών δυνάμεων. Προέκυψαν, επίσης, πολλά θεατρικά και ενδιαφέροντα σχήματα. Εκείνη την εποχή αναπτύχθηκε το ελεύθερο θέατρο, το «Ανοιχτό θέατρο» του Γιώργου Μιχαηλίδη και πολλά άλλα σχήματα, τα οποία δεν ήταν προϊόντα της καταπίεσης, αλλά άνθισαν και βρήκαν και μεγάλη ανταπόκριση. Βρήκαν, δηλαδή, οι άνθρωποι της εποχής εκείνης το κουράγιο, ο καθένας με τον τρόπο και τις δυνάμεις του, να αντιμετωπίσουν τις πολύ δύσκολες καταστάσεις.

Είμαι αισιόδοξος και πιστεύω πως μπορεί να βγει κάτι θετικό από όλη αυτή τη ζοφερή κατάσταση και να αντιμετωπίσουμε κι εμείς αυτήν την κρίση. Ελπίζω αυτή η κατάσταση να μας προσγειώσει, γιατί πιστεύω πως είχαμε χάσει την κλίμακα. Μέσα από την κρίση ίσως επανέλθουμε στην πραγματική κλίμακά μας και πραγματικά εύχομαι να αντέξουμε γιατί είναι θέμα αντοχής».

ΣΤΑΥΡΟΣ ΜΠΕΝΟΣ πρόεδρος του Σωματείου «Διάζωμα» και πρ. υπουργός Πολιτισμού

«Κατ΄ εξοχήν οι τέχνες προκαλούν εσωτερικούς κραδασμούς και διευρύνουν τα εκφραστικά μέσα των ανθρώπων. Είναι δηλαδή με άλλα λόγια οι τέχνες λεωφόροι ψυχικής ανάτασης.

Το υπόβαθρό της κρίσης είναι πολιτισμικό και μετά οικονομικό. Πρώτα δηλαδή στη χώρα μας κατέρρευσε το αξιακό σύστημα λειτουργίας του δημόσιου χώρου και ακολούθησε η κατάρρευση των δεικτών της οικονομίας. Συνεπώς, η πολιτισμική ανάταξη π.χ. η αγόγγυστη πληρωμή των φόρων στο κράτος ή η καθαριότητα των πόλεων, η προστασία του περιβάλλοντος από κάθε πολίτη της χώρας είναι μερικά ηχηρά παραδείγματα επανάκτησης του πολιτισμού του δημόσιου χώρου, που θα φέρουν και τη σταδιακή ανάταξη των δεικτών της οικονομίας.

Πάντα οι κρίσεις προσφέρουν νέες ευκαιρίες. Ας μην ξεχνάμε ότι όλες οι μεγάλες πολιτισμικές εκρήξεις έγιναν σε περιόδους κρίσης. Εμείς στο ΔΙΑΖΩΜΑ το βλέπουμε αυτό καθημερινά, αφού συναντούμε τα όμορφα κοιτάσματα της χώρας μας και τους πολίτες «σαν έτοιμους από καιρό» να δηλώσουν «το παρών» σε μια προσπάθεια διάσωσης των μνημείων της χώρας. Λες και θέλουν να βγάλουν μπροστά τη φωτεινή τους πλευρά.»

Πάνος Βαλαβάνης, καθηγητής Κλασικής Αρχαιολογίας στο Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών

«Ο ρόλος του πολιτισμού σε περιόδους κρίσης είναι σωτήριος. Όχι με την έννοια "με ένα ... ξεχνιέμαι", δηλαδή καταφεύγω στον πολιτισμό και σε πολιτιστικές δραστηριότητες για να ξεφύγω. Ο πολιτισμός θα έπρεπε να χρησιμοποιείται ως "εργαλείο" αναδιάταξης αξιών και στόχων, των προσώπων και των κοινωνιών. Όταν φεύγουν οι βεβαιότητες, οι ψεύτικες ασφάλειες της οικονομικής ευμάρειας και των υλικών αγαθών, αναγκάζεται ο άνθρωπος να επιστρέψει σε πράγματα ουσιαστικότερα. Έτσι θα έβλεπα τον πολιτισμό σήμερα: Ως ευκαιρία να ξαναβάλουμε σωστά την πυξίδα της πορείας της ανθρωπότητας.

Ένα πολύ μεγάλο μέρος της εξέλιξης οφείλεται στις κρίσεις. Η λέξη "κρίση", όμως, έχει διπλή σημασία. "Κρίση" σημαίνει ότι βρίσκομαι σε μία δύσκολη κατάσταση. "Κρίνω", επίσης, σημαίνει ότι ξανασκέφτομαι τα κριτήριά μου. Γιατί ήδη από τους αρχαίους σοφούς έχει τεθεί το ερώτημα για το ποιος είναι ο στόχος της ζωής των ανθρώπων: Να έχεις ή να είσαι; Μέχρι τώρα το σύστημα που ακολουθούμε, το οικονομικό, μας οδηγούσε στο να έχουμε, να αποκτούμε υλικά αγαθά και μέσω αυτών να καταξιωνόμαστε ως άτομα και ως κοινωνίες. Τώρα με αυτή την κρίση θα αναγκαστούμε να στραφούμε στο να γίνουμε, να είμαστε, να βελτιωθούμε. Και γι αυτή τη διαδικασία μεγάλο ρόλο θα παίξει ο πολιτισμός.

Μόνο οι τυφλοί δεν έβλεπαν αυτό που επερχόταν. Ωστόσο, είμαι πολύ αισιόδοξος. Πιστεύω σ' αυτού του είδους τις κρίσεις, ως διαδικασίες αναδιάταξης των αξιών των ανθρώπων και των κοινωνιών. Ίσως το μόνο απαισιόδοξο είναι ότι μπορεί να κρατήσει πολλά χρόνια. Το πόσο θα κρατήσει είναι στο χέρι μας.

Από την άλλη, βέβαια, έχουμε να υπερβούμε και κάποια πρακτικά ζητήματα, όπως είναι το χρέος μας. Οι δρόμοι της οικονομίας είναι άτεγκτοι. Και από εκεί και πέρα θα μπορέσουμε να ξεκινήσουμε μία καινούργια πορεία. Βέβαια, το θέμα είναι να μην οδηγηθούμε σε ακραίες συμπεριφορές, ή σε μια κοινωνία ακραίου καπιταλισμού, όπου αυτός που έχει τα χρήματα είναι ο σημαντικός και ο φτωχός είναι ανύπαρκτος. Και να μη χάσουμε κάποια πολύ σημαντικά -ανθρωπιστικά- στοιχεία της ελληνικής κοινωνίας, όπως ο σεβασμός των αδυνάτων».

Παντελής Μπουκάλας, ποιητής-αρθρογράφος

«Η τέχνη μπορεί να φέρει ψυχική ανάταση. Δε απαντιέται με ένα ναι ή με ένα όχι. Είναι ανάλογα με την παρίσταση ανάλογα με τις ικανότητες του αναγνώστη να αποκωδικοποιεί την τέχνη και με το ίδιο το ύψος της τέχνης και την ποιότητα της. Άλλα φυσικά και μπορεί.

Ο πολιτισμός δεν είναι κάτι ξεχωριστό από την εποχή μας. Είναι κομμάτι, παραγωγός της και δημιούργημά της ταυτόχρονα. Δεν είναι σωστό να αντιμετωπίζουμε τον πολιτισμό σαν φάρμακο (τον πολιτισμό με την έννοια των τεχνών). Έχει την ωφελιμότητα του, προσφέρει αγωγή και τέρψη και στη μία περίπτωση και στην άλλη. Και στις καλές στιγμές και στις κακές.

Τα αποτελέσματα της κρίσης είναι ορατά και στον χώρο των τεχνών και των γραμμάτων. Απειλούνται και θέατρα και κινηματογράφοι. Θα πληρώσουμε το τίμημα, αλλά στο τέλος ελπίζουμε να βγούμε από πάνω.

Είναι υποχρεωτικό (μέσα από την κρίση να αναγεννηθούν νέες δυνάμεις, ιδέες και έργα), αλλιώς θα ισχύσει ο τίτλος στο έργο του Δημητριάδη «Πεθαίνουμε σαν Χώρα».

Φώτος Λαμπρινός, σκηνοθέτης

«Η χώρα είναι νεκρή. Στη δημοκρατία δεν υπάρχουν αδιέξοδα, αλλά να, που υπάρχουν. Δεν υπάρχει εναλλακτική κι ούτε διαφαίνεται. Η τέχνη είναι το μόνο, που δεν θα πεθάνει. Θα υποφέρει αλλά, ευτυχώς, το μέγιστο μέρος της ελληνικής κινηματογραφικής παραγωγής δεν εξαρτάται από τις κρατικές επιχορηγήσεις. Η ανθρωπότητα έχει μπει προ πολλού με την τεχνολογία σε άλλη σφαίρα (στον τομέα της τέχνης ,της πολιτικής ). Απλώς, είναι νωρίς να το δούμε στην πράξη».

Γιάννης Φάγκρας, σκηνοθέτης

«Έκανα την ταινία μου, το "Forget me not", μαζί με τους συνεργάτες μου στην άκρη του κόσμου, στην Αλάσκα και την Νέα Ορλεάνη, όπως απαιτούσε το σενάριο, με έναν δικό μας «αντάρτικο» τρόπο παραγωγής. Δεν είναι, όμως, αυτή λύση. Ίσως η κρίση να οδηγήσει στο να μην παράγεται τίποτε. Ίσως για να αντισταθούμε, αρχίσουμε να αυτοσχεδιάζουμε. Δεν μπορώ να προφητέψω .Μέχρι στιγμής κι εδώ που βρισκόμαστε, στο χείλος του γκρεμού δεν υπάρχουν ακόμα ενδείξεις για νέους τρόπους διάσωσης της τέχνης μας. Η τέχνη είναι βέβαιο ότι θα επιβιώσει γιατί είναι αναγκαία και για τον δημιουργό και για τον θεατή. Δεν είμαι βέβαιος ότι θα συνεχίσει να υπάρχει, έτσι όπως την ξέρουμε κι αν μπορούμε να συνεχίσουμε να την κάνουμε με τον τρόπο που ξέρουμε».

Κωνσταντίνος Γκοβόστης, εκδότης

Η Τέχνη είναι εν γένει πολιτισμός. Η σημερινή κρίση θεωρώ ότι είναι πάνω απ’ όλα κρίση πολιτισμού. Κατά συνέπειαν πιστεύω πως ο "ευρύτερος" πολιτισμός, θα μας βοηθήσει μακροπρόθεσμα να βγούμε από την κρίση, στην οποία βρισκόμαστε.

Πιστεύω πως καινούρια και φρέσκα πράγματα θα δημιουργηθούν, εξ ανάγκης βέβαια, γιατί αν δεν συμβεί αυτό, δεν θα βγούμε από την κρίση. Εύχομαι τα θετικά και αισιόδοξα πράγματα να έρθουν γρήγορα για να επιζήσουμε».

Ηλίας Γκρής, ποιητής

«Στον βαθμό που η τέχνη και κυρίως η τέχνη του λόγου, δεν επιμένει στην επιφάνεια των πραγμάτων, αλλά διεισδύει στην αθέατη όψη αυτών των πραγμάτων, τότε πράγματι η τέχνη μπορεί να έχει ψυχοθεραπευτικό αποτέλεσμα. Ακόμα και σε στιγμές έσχατης κοινωνικής παρακμής, όπως είναι η δική μας, μπορεί να παίξει αυτόν τον ρόλο.

Θα ήταν χαμένη μία κοινωνία εάν στην πιο βαθιά της κρίση, παραδώσει τα όπλα. Θα ήμασταν άξιοι της τύχης, ως άνθρωποι. Έχω βαθιά την πεποίθηση ότι στο τέλος κάτι θετικό θα προκύψει από αυτόν τον έσχατο εξευτελισμό και την έσχατη κατάπτωση της ελληνικής κοινωνίας, με την προϋπόθεση ότι ο νεοέλληνας θα ενδοσκοπήσει και θα επαναπροσδιορίσει τον προσανατολισμό του, τόσο τον ατομικό, όσο και τον εθνικό. Ο ίδιος ο άνθρωπος εάν δεν επαναπροσδιοριστεί ως φυσική και πνευματική οντότητα, αποδίδοντας τον σεβασμό εκεί που πρέπει, καμία κοινωνία δεν έχει μέλλον. Καμία κοινωνία δεν μπορεί να αισιοδοξεί ότι θα ορθοποδήσει και πνευματικά και κοινωνικά και ψυχολογικά. Πιστεύω πρώτα στην αλλαγή του ανθρώπου και μετά στην αλλαγή της κοινωνίας».

Ευτύχης Πατσουράκης, ζωγράφος

«Συνήθως, σε περιόδους μίας ιστορικής συγκυρίας προκύπτουν πράγματα, που υπαινίσσονται ένα άνοιγμα. Ένα είδος κριτικής στην ήδη υπάρχουσα πλατφόρμα παραγωγής. Η ώσμωση που προκύπτει σε περιόδους, όπως αυτή που ζούμε, δεν μπορεί να προβλεφθεί. Οι καλλιτέχνες είναι κομμάτι της κοινωνίας και σε αυτήν την συνθήκη δεν μπορούμε να προβλέψουμε πώς θα εξελιχθεί και η τέχνη».

Γιώργος Γεωργακόπουλος, ιδιοκτήτης του εικαστικού χώρου TAF

«Από τη ζωή στην Αθήνα λείπει κάτι βασικό: Ένα είδος κοινωνικού πολιτισμού. Για παράδειγμα, η γκραφιτοαναρχία στους δημόσιους τοίχους δεν είναι δείγμα πολιτισμού. Δεν ενδιαφερόμαστε για την πόλη μας. Κι όπως έλεγε ο Τσαρούχης «φαίνεται ότι όλοι έρχονται στην Αθήνα για να πάνε κάπου αλλού». Είναι περαστικοί. Και ταυτόχρονα με κατοίκους δύο ταχυτήτων. Αυτούς που τα βλέπουν όλα χάλια και επιδίδονται στο χειρότερο και τους άλλους, που πιστεύουν ότι αύριο θα τα δούμε καλύτερα. Τη σκοτεινή εικόνα την έχουμε δει. Ίσως να γίνει χειρότερη, αλλά πάντως αυτή που δεν είδαμε είναι η φωτεινή πλευρά των πραγμάτων. Προσωπικά πιστεύω ότι και το χειρότερο να έρθει, μέσα από τις δυσκολίες θα βγάλουμε κάτι καλύτερο. Θα επινοήσουμε κάτι τελείως διαφορετικό και οικονομικά επωφελές για όλους μας και για το κράτος. Στην τέχνη, για παράδειγμα. Μόλις τέλειωσε η ART ATHINA. Φέτος, είχε τη μεγαλύτερη επισκεψιμότητα κοινού, με 18.000 επισκέπτες από 16.000 που είχε πέρσι. Πιστεύω ότι και το χειρότερο να έρθει, ο συγκεκριμένος τομέας θα βρεθεί σε ανάπτυξη. Ενδεχομένως και το θέατρο. Στην πράξη βλέπουμε παραστάσεις σε μικρότερα θέατρα, με λιγότερες θέσεις, ακόμα και σε σπίτια, σε αυλές. Με αλληλοβοήθεια, γνωστών και φίλων. Υπάρχει, βλέπετε, μία έξω αρένα και μία μέσα αρένα. Πολλοί υποστηρίζουν τη μέσα αρένα. Η τέχνη, στις συνθήκες που ζούμε, θα συσπειρώσει κόσμο».

Νίκος Τζαβάρας, ψυχίατρος - ψυχαναλυτής, πρόεδρος της Ελληνικής Ψυχαναλυτικής Εταιρείας

«Η σχέση τέχνης - ιστορίας, τέχνης - κρίσεων είναι πολύπλοκη. Ανήκω σ΄εκείνους που δεν εξιδανικεύουν τον ρόλο της τέχνης κάτω από τις οποιεσδήποτε πολιτικές και ιστορικές συνθήκες.

Κατά το παρελθόν, η ίδια η τέχνη ακολούθησε τη διαδρομή κι επηρεάστηκε από μη δημοκρατικά καθεστώτα -όπως ο φασισμός- τα οποία κάθε άλλο παρά επέτρεψαν την ανάδειξη κριτικών μορφών τέχνης.

Σύμφωνα με μία από τις πολλαπλές τοποθετήσεις του Φρόϋντ για την καλλιτεχνική δημιουργία, η τέχνη εξυπηρετεί μία ήπιας μορφής νάρκωση του ατόμου. Επιτυγχάνεται έτσι η αντίδραση του ατόμου στις ψυχικές κακουχίες της καθημερινότητας.

Εντούτοις, όπως θα έλεγε και ο Μπρέχτ, η τέχνη οφείλει να αποσκοπεί εντέλει στην εγρήγορση των πολιτών μίας κοινωνίας και να μην κατατείνει σε μία άνευ όρων συνταύτιση του ατόμου με τα μορφώματα ή τα δρώμενα στον χώρο της.

Γι αυτό και νομίζω ότι το σημερινό μαστιζόμενο ελληνικό κράτος οφείλει να διατηρήσει όλους εκείνους τους θεσμούς, που εγγυώνται την επαφή της κοινωνίας με τις καλλιτεχνικές επιδόσεις και παραδόσεις».

Νένα Μεντή, ηθοποιός

«Η ίδια η τέχνη είναι αντίσταση. Ο άνθρωπος πηγαίνει στο θέατρο για να νιώσει καλύτερα, να σκεφτεί και να ψυχαγωγηθεί. Επειδή ανήκω στην παλιά γενιά του θεάτρου και έχω ακούσει πράγματα και διηγήσεις από μεγαλύτερους ηθοποιούς, ο κόσμος πήγαινε στο θέατρο ακόμα και μέσα στον πόλεμο. Το θέατρο προσφέρει ανακούφιση. Φέτος έρχονταν άνθρωποι για να δουν την παράσταση της Ευτυχίας Παπαγιαννοπούλου για τρίτη φορά -άνθρωποι κανονικοί, όχι πλούσιοι- και τους έλεγα: «Μα πώς ήρθατε;» -επειδή ξέρω τι συμβαίνει- «πώς πληρώνετε;». Και μου απαντούσαν: «Κόβουμε από το ταξί, κόβουμε από μία "πολυτέλεια" άλλη, που πια δεν μπορούμε να την έχουμε. Δεν θα πάρουμε το πρόγραμμα ας πούμε, δεν θα πιούμε έναν καφέ, αλλά θέλουμε να δούμε αυτήν την παράσταση για τρίτη φορά".

Όμως, το θέατρο συνήθως δεν απευθύνεται στους πολύ φτωχούς, γιατί αυτοί δεν πάνε ποτέ στο θέατρο. Απευθύνεται σε μία τάξη λίγο πιο πάνω, που έχει έναν υποτυπώδη μισθό. Δεν απευθύνεται στο όριο κάτω από τη φτώχια. Αυτοί οι άνθρωποι τρώνε από τα σκουπίδια, τους βλέπω κάθε μέρα κάτω από το σπίτι μου. Έλληνες, όχι μετανάστες.

Με αυτή την έννοια, δεν είμαι τόσο αισιόδοξη για την τέχνη γιατί πιστεύω, ότι θα ζήσουμε άγριες καταστάσεις. Νομίζω ότι αυτοί που πραγματικά υποφέρουν θα έχουν βίαιες αντιδράσεις. Ακόμα είναι εσωτερικευμένη αυτή η κοινωνική αναταραχή. Δεν έχει εξωτερικευθεί».

Θάνος Τοκάκης, νικητής Θεατρικού Βραβείου 2011 «Δημήτρης Χορν»

«Σίγουρα οποιασδήποτε μορφής ψυχαγωγία μπορεί να προσφέρει ένα είδος ανακούφισης, αλλά από εκεί και πέρα δεν είναι μία λύση ως προς τα προβλήματα που αντιμετωπίζει σήμερα η χώρα. Το μόνο που μπορεί να κάνει η τέχνη αυτή την στιγμή είναι να αναδείξει μία πλευρά πραγμάτων και να βοηθήσει και υποσυνείδητα και συνειδητά τον κόσμο.

Ο κόσμος, παρά την κρίση που επικρατεί, συνεχίζει να στηρίζει το θέατρο. Οι τιμές των εισιτηρίων δεν "τρομάζουν" τους θεατές, απλά μπορεί να μην βλέπουν θεατρικές παραστάσεις με την ίδια συχνότητα, που ίσως συνήθιζαν παλαιότερα. Η τέχνη δεν είναι για λίγους, απευθύνεται σε όλους».

Νατ. Δομνάκη, Ν. Μπακοπούλου, Ελ. Μάρκου, Β. Παπατζίκου, Μ.Παππά

Πηγή: ΑΠΕ-ΜΠΕ